Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Στον τέταρτο όροφο του νοσοκομείου Μητέρα όπου νοσηλευόταν εδώ και λίγες εβδομάδες, τη στιγμή που το ρολόι έδειχνε 4.30 το απόγευμα της Τετάρτης 27 Δεκεμβρίου 2023, το πιο μοναχικό πουλί της σύγχρονης ελληνικής ποίησης, η Μαρία Λαϊνά, πέταξε μακριά σε ηλικία 76 ετών.

Είναι εξαρχής αδόκιμο να καταφύγεις σε άσκοπες νεκρολογίες για μια δημιουργό που είχε θέσει από μόνη της το μέτρο της απουσίας της ως κάτι αέρινο που θα κυκλοφορεί ακόμη κι αν το χθόνιο σώμα της έχει ηττηθεί. «Αν κάποτε πεθάνω, / μην ακούσεις ποτέ πως τάχα ‘’κείμαι ενθάδε’’: / εσύ θα με βρεις στην αναπνοή του αγέρα / στο φευγαλέο, παιδικό χαμόγελο», είχε γράψει στο «Θριαμβικό».

Γεννημένη στην Πάτρα το 1947, θα εισέλθει στην ποίηση πολύ νωρίς, μόλις το 1968, με τη συλλογή Ενηλικίωση που ήταν ένα προανάκρουσμα για ό,τι θα επακολουθούσε. Σπούδασε Νομική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά ο νόμος που υπάκουσε και υπηρέτησε ήταν αυτός της ποίησης. Ποτέ δεν άσκησε δικηγορία. Αντ’ αυτής, εργάστηκε ως μεταφράστρια, κριτικός έργων τέχνης, σεναριογράφος, ραδιοφωνική παραγωγός, δημοσιογράφος ενίοτε με δική της στήλη σε εφημερίδες, ακόμη και καθηγήτρια ελληνικών.

H είσοδος στην ποίηση 

Το 1970 θα ακολουθήσει η δεύτερη ποιητική συλλογή της Επέκεινα. Είναι η γενιά του ‘70, ο ανανεωτικός αέρας που φέρνει η συγκεκριμένη φουρνιά ποιητών και ποιητριών. Η Μαρία Λαϊνά θα σταθεί εντός, αλλά και πάντα εκτός αυτού του ποικιλόμορφου, αλλά τόσο παθιασμένου, συνόλου. Όπως θα κάνει σε όλη τη ζωή τους. Πάντα στην άκρη. Σαν φωτογραφία που φοβόταν να εκτεθεί στο φως.

Ακολουθούν άλλες επτά ποιητικές συλλογές (εννέα συνολικά): Αλλαγή τοπίου (εκδ. Κέδρος), Σημεία στίξεως (εκδ. Κέδρος), Δικό της (εκδ. Κείμενα), Ρόδινος φόβος (εκδ. Στιγμή), Εδώ, (εκδ. Καστανιώτη), Ο κήπος -όχι εγώ (εκδ. Καστανιώτη), Μικτή τεχνική (εκδ. Πατάκης), Σε τόπο ξερό, Ποιήματα 1970 - 2012, (εκδ. Πατάκης), Ό,τι έγινε - άνθρωποι και φαντάσματα (εκδ. Πατάκη).

Αν η ποίηση είναι η μεγάλη της αγάπη, το θέατρο γίνεται ο τόπος που ξεδιπλώνει τη ζωή της μοναξιάς σε πρόσωπα, ρόλους, καταστάσεις. Τα έντεκα θεατρικά της συνομιλούν άμεσα με τον Μπέκετ, τον Μπέρνχαρντ, αλλά και τον Φόσε. Είναι ελλειπτικά, τραχιά, αλλά και συνάμα βαθύτατα ανθρώπινα.

Στην εργογραφία της υπάρχουν πέντε πεζογραφήματα, τρεις κριτικές και μελετήματα, καθώς μια ανθολογία ξένης ποίησης του 20ου αιώνα (επιλογή από ελληνικές μεταφράσεις).

Έργα της έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, ισπανικά, γερμανικά, σουηδικά, φιλανδικά, βουλγαρικά, εβραϊκά κ.ά). Έχει τιμηθεί με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1993), το Βραβείο Καβάφη (1996), το Βραβείο Μαρία Κάλλας του Γ΄ Προγράμματος της ΕΡΤ (1998).

Το 2014 της απονεμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών το Βραβείο Κώστα και Ελένης Ουράνη. Η μετάφραση της ποιητικής της συλλογής Ρόδινος Φόβος στα γερμανικά από τον Dadie Σιδέρη – Speck απέσπασε το βραβείο της πόλης του Μονάχου. Το 2022 τιμήθηκε με το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Γραμμάτων για το σύνολο του έργου της.

Η μοναξιά και ο θάνατος 

Ποιήτρια όπου η έννοια της μοναξιάς αποκτάει στο έργο της υπαρξιακό έμβλημα, θα πει στην Αργυρώ Μποζώνη στη συνέντευξή της στην Book Press: «Υπάρχουν φορές που θέλω απόλυτη ησυχία, που θέλω να εξασφαλίσω μια ήρεμη μοναξιά. Σκέπτομαι, δουλεύω, ακούω πολλή μουσική. Με ενδιαφέρει η μοναξιά. Με ενδιαφέρει ένας άνθρωπος που ζει μόνος. Με ενδιαφέρει να φτάσει κάποιος στο ακραίο σημείο της μοναξιάς»

Στην ίδια συνέντευξη είχε πει για τον θάνατο ότι την απασχολούσε από πέντε ετών. «Με αγκάλιασε η μητέρα μου και μου άλλαζε ένα πουκαμισάκι, επάνω στο τραπέζι, και εκεί δεν ξέρω πώς μου ήρθε εμένα και της είπα: «Μαμά όταν μεγαλώσω και μεγαλώσω κι άλλο, τι θα γίνει;» Και με αγκάλιασε και αισθάνομαι αυτή την αγάπη της μητέρας μου στο σώμα μου ακόμα και σήμερα –ξέρεις είναι πιο σπουδαίο να αισθανθείς από το να καταλάβεις–, και μου είπε πολύ γλυκά: «Τίποτα». Αυτό το τίποτα με καταδιώκει σε όλη μου τη ζωή. Μου το είπε γλυκά». 

Πώς ανεβαίνεις ένα βουνό; 

Αν δει κανείς το έργο της στην έκτασή του ενδεχόμενα θα φτάσει στο μη ασφαλές συμπέρασμα πως η Μαρία Λαϊνά έγραφε εύκολα, ότι η συνάφειά με τις λέξεις ήταν καθημερινή, οργανική και ακατάπαυστη.

Κι όμως, το 2013 μιλώντας στον Κώστα Αγοραστό, σε μια άλλη συνέντευξη που είχε παραχωρήσει στην Book Press, θα δώσει μια απάντηση που θα μπορούσε να βγει από το στόμα ενός βουδιστή μοναχού: «Εσείς ανεβαίνετε εύκολα ένα βουνό; Υπάρχουν ωστόσο και ώρες που το κορμί σου κολυμπάει στη θάλασσα. Δεν είναι πάθος το να γράφω, ανάγκη είναι! Κάθε φορά που ξεκινώ κάτι, εύχομαι να ήμουν άλλη».

Σ΄εκείνη τη συνέντευξη είχε παραδεχθεί πως η ποίηση κάλυπτε μέσα της την ανάγκη του έρωτα. Του υπάρχοντος; Του διαρκώς αναπτερωμένου; Είναι η απουσία που κρίνει τα πράγματα στην Λαϊνά. Η κενότητα, η αποχώρηση, το τίποτα μέσα σε κάτι και εντέλει η σιωπή.

H σιωπή

Στο ποίημά της «Κυρίως» είναι σαν να μην μας δίνει το δικό της ορισμό της ποίησης: «Γλυκαμένη από τον θυσανωτό/ μπλε της ψίθυρο/ η ποίηση/ κυρίως/ δυναμώνει τον ήχο/ της σιωπής». Αν έστερξε σε κάτι τόσο βαθιά η Λαϊνά, αν αποζήτησε την απαρχή όλων των πραγμάτων που συγκροτούν την ανθρώπινη περίπτωση, αυτό ήταν η σιωπή. Η αρχή και το τέλος των πάντων.

Να γιατί θα πει στην Αργυρώ Μποζώνη: «Δεν μπορώ να καταλάβω τι είναι να μην υπάρχεις, το τίποτα. Αυτό με βασανίζει πολύ. Τι πάει να πει τίποτα; Η ανυπαρξία δεν χωράει στο μυαλό μου. Αν σου πω ότι αύριο δε θα υπάρχει τίποτα; Εν τέλει, αναγκάζεσαι, γιατί αλλιώς δεν μπορείς να ζήσεις. Νομίζω κανείς δεν μπορεί να αποφύγει αυτή τη σκέψη».

Ηδύτητα και δριμύτητα

Η Λαϊνά έγραψε προς έζησε με αναίδεια, ωστόσο αν κυριαρχεί κάτι στην ποίησή της είναι η ηδύτητα και η δριμύτητα της ύπαρξης. Δεν υπάρχουν ρυθμισμένη δοσολογία στο τι επικρατεί περισσότερο. Άλλωστε, στη δική της περίπτωση είναι η ανθρώπινη κατάσταση ως ένα σύνολο απολήξεων του πόνου, της μοναξιάς, αλλά και της αγάπης.

Στο σκεπτικό της επιτροπής των Κρατικών Βραβείων του 2022, τότε που της απονεμήθηκε το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων, είχε γραφτεί πως ο τρόπος γραφής της «αν και μοιάζει δύσβατος σε πρώτη ανάγνωση, αναδεικνύει το βάθος και τις πτυχώσεις που έχουν όσοι και όσα στη ζωή μας στερούνται ορατότητας και αναγνώρισης».

Να ξανά η έννοια της απουσίας που, με έναν παράδοξο τρόπο, στο έργο της Λαϊνά αποκτάει σώμα και οντότητα. Υπάρχει κάτι που για τους άλλους μοιάζει ολότελα χαμένο.

Η εξομολόγηση

Η Λαϊνά καταφέρνει να εξομολογείται, μιλάει σε πρώτο πρόσωπο, δεν φοβάται να τσακιστεί στην άκρη του στίχου ή εκεί που τελειώνει το ποίημα κι αρχίζει ο γκρεμός.

Κι όμως, όσο πιο προσωπική γίνεται, τόσο το γενικό, αυτό που δεν έχει ως πρώτο μέλημα, αυτό που δεν σκιάζει τα χαρτιά της και δεν την αφορά, εισχωρεί στην ποίησή κάνοντάς την να μας αφορά όλους. Είναι η βίωση της ανθρώπινης κατάστασης διά των λέξεων.

Ασκητική ποίηση

Λιτοί στίχοι, απουσία επιθετικών προσδιορισμών, σχεδόν ασκητική ποίηση, η Λαϊνά θα σταθεί απέναντι στον ανθρώπινο πόνο με τα ελάχιστα δυνατά όπλα. Ίσως τα μόνα που χρειάζεται πραγματικά ένας δημιουργός για να αναπτύξει το έργο του. Ολα τα άλλα είναι φτηνή φιλολογία.

Η ποίησή της έχει την αίσθηση ενός αγγίγματος, μια σωματικότητας. Είναι άμεση και δραστική δίχως τις συναισθηματικές κορυφώσεις που ενδεχόμενα έχει συνηθίσει κανείς σε ποιητικά περιβάλλοντα.

Ο έρωτας, η φύση, οι άνθρωποι, ακόμη και η αυτοσαρκαστική διάθεση που συχνά εμφανίζεται στην ποίησή της, όλα μα όλα υπαγορεύονται από μια δέσμη αγωνίας.

Είναι αυτή η μεταφυσική της αγωνίας, την οποία αντικρίζει από απόσταση, από το σημείο που της επιτρέπει να είναι μέσα στην κατάσταση, αλλά και πέριξ αυτής για να μπορεί να την διοπτεύσει εντονότερα και πιο ολοκληρωμένα.

Κι όμως, όσο κι αν τα οντολογικά ζητήματα αφήνουν στην όψη των ανθρώπων μια υφή γυαλόχαρτου, κάτι σκληρό που δεν αντέχεται, η ποίηση της Λαϊνά επιτρέπει μικρές δέσμες φωτός να εισβάλλουν από τις ρωγμές.
«Ένα παιχνίδι του φωτός/όπως όλοι μας τέλος πάντων», θα γράψει επιγραμματικά και ουσιαστικά αυτό είναι το credo της, εν πολλοίς. Λίγο φως μέσα στο πολύ σκοτάδι, αλλά τουλάχιστον υπάρχει.

Από την παράσταση «Το φαγητό» της Μαρίας Λαϊνά.

Η ανακοίνωση της Εταιρείας Συγγραφέων

Ανακοίνωση εξέδωσε και η Εταιρεία Συγγραφέων, την οποία υπογράφει ο διακεκριμένος κριτικός λογοτεχνίας Αλέξης Ζήρας που αναφέρεται στα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της ποίησης της Μαρίας Λαϊνά.
Συγκεκριμένα, αναφέρει η ανακοίνωση:

«Με οδύνη πληροφορηθήκαμε την απώλεια της σημαντικής μας ποιήτριας και ιδρυτικού μέλους της Εταιρείας Συγγραφέων Μαρίας Λαϊνά. Η Μαρία Λαϊνά γεννήθηκε το 1947 στην Πάτρα. Με σπουδές στη Νομική Αθηνών, αφοσιώθηκε από πολύ νωρίς στο χώρο της λογοτεχνίας. Η ποίησή της βραβεύτηκε με όλες τις σημαντικές διακρίσεις, με πιο πρόσφατες το Βραβείο Ιδρύματος Κώστα & Ελένης Ουράνη Ακαδημίας Αθηνών (2014) και το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Γραμμάτων (2022). 

Εκ μέρους του Δ.Σ. και των μελών της Εταιρείας Συγγραφέων εκφράζουμε τα βαθύτερα και ειλικρινή μας συλλυπητήρια στους οικείους της. 

Ακολουθεί επιμνημόσυνο κείμενο του Αλέξη Ζήρα, πρώην Προέδρου της Εταιρείας Συγγραφέων: 

Η Μαρία Λαϊνά είναι από τις ποιήτριες του αρχικού πυρήνα της παρέας του ΄70 που είχαν εξαρχής μια διαμορφωμένη και ευδιάκριτη λογοτεχνική παρουσία μεταξύ των νέων της εποχής. Μόλις στα εικοσιένα της, με την σημαδιακή Ενηλικίωση (1968), εμφανίζει δυο στοιχεία της ποιητικής της γραφής τα οποία δεν θα τα αποχωριστεί έκτοτε: ένα είδος πεζόμορφου, λυρικού μονολόγου, που αργότερα, με τον Κλόουν (1985) θα την ωθήσει να δοκιμαστεί με εξαιρετικά γόνιμα αποτελέσματα στο ποιητικό θέατρο, και έπειτα μια πρώιμη ικανότητα να φτάνει με σταθερές και ήρεμες κινήσεις στο κουκούτσι, περνώντας μέσα στη σάρκα ενός νοήματος που πάλλει και αλλάζει σχήματα διαρκώς. 

Δεν θυμάμαι να προσχώρησε ποτέ η Λαϊνά στις εύκολες λύσεις, δεν κυνήγησε την πρωτοτυπία, δεν διάλεξε να εντυπωσιάσει με ανατρεπτικές τεχνικές. Άφηνε να περάσει διαμέσου της, σαν να ήταν αυτή η ίδια ένα ηχείο διαπόρευσης, έναν λόγο που την κυρίευε και κατέληγε να μιλήσει με τη γλώσσα της: 

Η τάση μου είναι αυτό που εν τέλει γράφω […] Η στιγμή της ακαριαίας σύμπτωσης του συγγραφέα με το έργο του, περνά ανεπιστρεπτί […] Κάνω αυτό που μου έρχεται κι όχι αυτό που έχω προαποφασίσει. Και στη ζωή μου έτσι είμαι. Κάθομαι και περιμένω τι θα μου συμβεί. `Όταν λοιπόν ξυπνάω με διάθεση να γράψω, κάθομαι στο γραφείο και ελπίζω, σχεδόν προσεύχομαι, αυτή η διάθεση να μου δείξει που θα πάω.*

Δημιούργησε έτσι με τον τρόπο της μια ανοιχτή διαδικασία σύνθεσης του ποιήματος, μια ασύλληπτη για την τυπική λογική συνθήκη μαγείας, γεμάτη με διαδρομές της ψυχικής ευθραυστότητας και με όχημα έναν λόγο κατάστικτο από σιωπές, από επαναλήψεις που θυμίζουν τους μπεκετικούς μονολόγους. Αν θα θέλαμε να βρούμε εντός της ελληνικής ποιητικής παράδοσης τις προγενέστερές της, νομίζω ότι δυο κορυφαίες στη γραμμή αυτή θα ήταν η Ζωή Καρέλλη, με την ενδοστρεφή στοχαστική ποίησή της, αλλά και η Ελένη Βακαλό, τουλάχιστον η πρώιμη. Όπως και εκείνες έτσι και η Λαϊνά μετάγγισε στα ποιήματά της την απόγευση των κρίσιμων υπαρξιακών θεμάτων, με μια άρθρωση γυμνή και αστόλιστη. Ερωτικά μεταισθήματα, έντονη αίσθηση της φθοράς και της μοναξιάς, ιδίως μετά τον Ρόδινο φόβο (1992) αναπτύσσονται σ’ ένα μεταφυσικό, αιχμηρό τοπίο όπου το παιχνίδι του πάνω από φύλα και επιμερισμούς δημιουργού με τους αντικατοπτρισμούς του αποκτά μια διάσταση οντολογική. 

Ποίηση μνήμης ή ποίηση που προσπαθεί με εγρήγορση να συλλάβει τις ακαθόριστες πτυχές των πραγματικών ή των ονειρικών καταστάσεων της ύπαρξης, των απογεύσεων, των μεταισθημάτων, των μετα-ερωτικών εμπειριών, των ενοράσεων, η φωνή της Λαϊνά ασφαλώς και θα ξεχωρίζει για πάντα δραστικά με τη λιτότητα και την ασκητικότητά της, μέσα στο σύνολο των ιδρυτικών φωνών της ποίησης του 1970. 

[27.12.23] 

ΑΛ. ΖΗΡΑΣ 

*Μαρία Λαϊνά, «Από τη σιωπή στη μοναξιά». Συνέντευξη με τη Μικέλα Χαρτουλάρη, εφ. Τα Νέα, 31 Μαίου 1994, σ.35.»

^＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Μπλε ήλιος» (εκδ. Μεταίχμιο).

Πηγή: bookpress.gr