Η γνωριμία με τη Σάιλα Ντάρμος ήταν η ωραιότερη στιγμή της ημέρας μου στο bio festival όπου και συναντηθήκαμε, αλλά και κομβικής σημασίας θα μπορούσα να πω. Είχα ανάγκη να δω κάτι καινούργιο, να πάρω ελπίδα για το μέλλον, ότι τα πράγματα προχωρούν, εξελίσσονται, ότι νέα παιδιά δημιουργούν καινοτόμα προϊόντα μέσα από επιστημονική προσέγγιση της αγροτικής ζωής και σε μεγαλύτερη αρμονία με τη φύση. Και αυτή την ελπίδα μού τη χάρισε απλόχερα αυτό το νεαρό κορίτσι με τη δουλειά του και την όμορφη παρουσία του.

Με έστειλαν άλλοι εκθέτες στο περίπτερό της για να δοκιμάσω τις «καλύτερες πράσινες ελιές που έχεις φάει ποτέ», που αυτοί τις είχαν πρωτύτερα γευτεί και τιμήσει. Εχω μάθει να μην αφήνω τις ευκαιρίες να χάνονται κι έτσι βρέθηκα –σε ένα πολύ λιτό αλλά αισθητικά πολύ προσεγμένο περίπτερο– μπροστά σε μια νεαρή κοπέλα με πλατύ χαμόγελο που μιλούσε στους επισκέπτες για τα προϊόντα που προσέφερε.

Πάστα πράσινης ελιάς - καυτερή, ελιές πράσινες, ελιές Καλαμών με την αντίστοιχη πάστα ελιάς, με λιγότερα όμως καρυκεύματα. Φυσικά δοκίμασα πρώτα τις πράσινες ελιές που βρίσκονταν μέσα σε βάζο με εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο δικής τους παραγωγής (υπήρχε και ελαιόλαδο με βότανα), όπως άλλωστε και οι Καλαμών. Εξαιρετικές. Πέρασα στην πάστα ελιάς. Γνώριμη μου φάνηκε η γεύση.

● Ρίγανη; ρώτησα.

– Ναι, και σκόρδο. Αρέσει πολύ στους καταναλωτές του εξωτερικού, στους οποίους κυρίως απευθυνόμαστε, μου απάντησε μία από τις δύο κοπέλες που ήταν εκεί.

Εκμεταλλεύτηκα την άφιξη νέων επισκεπτών για να περιεργαστώ με την ησυχία μου τα άλλα προϊόντα στον πάγκο. Την προσοχή μου τράβηξε η πολύ προσεγμένη ετικέτα με ασημένια τα γράμματα της ονομασίας των προϊόντων: «Silver leaf».

Παρατήρησα πως το καπάκι από τις πάστες ελιάς έχει αυτοκόλλητο QR code, με την πρόσκληση: «Μάθετε για εμάς, δείτε το βίντεο». Να ακόμη ένα συν. Πήρα ένα βαζάκι με θαλασσινό αλάτι Μάνης. Στην ετικέτα διάβασα: «Συλλέγεται με το χέρι από τους λάκκους των βράχων στις ακτές της Μάνης, στεγνώνει με φυσικό τρόπο στον ήλιο. Ανεπεξέργαστο».

Είχαν και ταχίνι, «ολικής άλεσης, αλεσμένο με παραδοσιακό τρόπο σε πετρόμυλο». «Πόσα προϊόντα μπορεί να έχει ένα κτήμα;» αναρωτήθηκα, όταν άκουσα τη μία κοπέλα να λέει ότι στο κτήμα ακολουθούν σύστημα Agroforestry (Αγροδασοπονίας). Αυτή η πληροφορία ήταν για μένα η πιστοποίηση ότι είχα ανακαλύψει θησαυρό.

Ετσι ξεκίνησε η γνωριμία μας με τη Σάιλα Ντάρμος, την ιδιοκτήτρια της Silver leaf και δώσαμε ραντεβού για να συνεχίσουμε τη συζήτησή μας την επομένη ημέρα, με ηρεμία.

Θα μπορούσε να πει κανείς, γιατί τόση χαρά; Τι παραπάνω έχει από ένα άλλο βιοκαλλιεργητή;

Οποιος γνωρίζει από επαρχία καταλαβαίνει τι σημαίνει τριάντα χρόνια πριν, ένα κτήμα είκοσι στρεμμάτων να καλλιεργείται με αποκλειστικά βιολογικές μεθόδους. Και πού; Στη Σκάλα Λακωνίας, στην καρδιά των ελαιώνων που ακόμη και σήμερα ελάχιστοι είναι οι βιοκαλλιεργητές. Με το 95% της παραγωγής τους –εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο, επιτραπέζιες ελιές, διάφορα εσπεριδοειδή– να φεύγει κατευθείαν για το εξωτερικό όταν ακόμη σήμερα η μεγαλύτερη ποσότητα ελαιολάδου φεύγει χύμα στο εξωτερικό.

Και τώρα, που η διαχείριση του κτήματος πέρασε μετά το «φευγιό» του πατέρα Σταύρου Ντάρμου στην κόρη του Σάιλα, αυτή, μια νεαρή κοπέλα, αποφασίζει να ακολουθήσει τις αρχές της αγροδασοπονίας, απόφαση που καταδεικνύει την αγάπη και τον σεβασμό στη γη και στις λειτουργίες της φύσης, αφού είναι σε υψηλότερο επίπεδο –θα τολμήσω να πω– όχι μόνο από τη βιολογική, αλλά και από τη βιοδυναμική καλλιέργεια.

Η αγροδασοπονία συνδυάζει τις γεωργικές καλλιέργειες με τη συνύπαρξη δέντρων καρποφόρων και μη, τόσο για την παραγωγή χρήσιμης ξυλείας που χρησιμοποιείται για την αύξηση της οργανικής ύλης του χώματος αλλά και βρώσιμων καρπών. Στον σχεδιασμό δε των νέων φυτεύσεων δημιουργούνται «όροφοι» βλάστησης.

Θάμνοι, καρποφόρα δέντρα και δέντρα που φτάνουν σε μεγάλο ύψος και αποτελούν τη σκεπή του συστήματος. Και όλα έχουν τον ρόλο τους, αλληλοσυμπληρώνονται και συνεπικουρούν στην υγιή δομή και λειτουργία του οικοσυστήματος που δομούν, το οποίο στηρίζεται και δημιουργείται σε ένα πλούσιο έδαφος, παράγοντας, έτσι, εξαιρετικής διατροφικής αξίας προϊόντα.

Ας αφεθούμε λοιπόν στην εξιστόρηση της Σάιλα Ντάρμος.

«Γύρισα στην Ελλάδα πριν “φύγει” ο πατέρας μου. Σιγά σιγά μάθαινα δίπλα του και αναλάμβανα όλο και περισσότερες ευθύνες. Ανέλαβα ολοκληρωτικά το 2015. Το τελευταίο πράγμα που κάναμε μαζί πριν “φύγει”, ήταν να κόψουμε περίπου 450 δέντρα και να τα κεντρώσουμε λάιμ, λεμόνια και χειμερινά πορτοκάλια, γιατί τα καλοκαιρινά δεν πηγαίνανε πολύ καλά. Εγώ, δεν ξέρω αν θα μπορούσα να πάρω μια τέτοια απόφαση. Να τα βλέπεις όλα κομμένα και να αισθάνεσαι ότι έχεις κάνει τεράστια καταστροφή.

»Βέβαια, απ' ό,τι έμαθα σε διάφορα σεμινάρια για την αγροδασοπονία, η ίδια η φύση, από μόνη της, με τους ανέμους, με τις φωτιές, δημιουργεί καταστροφές. Αυτός είναι ένας τρόπος να ξαναδημιουργηθεί το δάσος από την αρχή και στην αρχή υπάρχει πάρα πολύ βιοποικιλότητα. Ολα αυτά τα δέντρα, τα κλαδιά, τα φύλλα, πέφτοντας στο χώμα δημιουργούν μια πλούσια οργανική ύλη που βοηθά το περιβάλλον να αναγεννηθεί. Ο πατέρας μου ήξερε πολύ καλά πώς να φροντίζει το κάθε δέντρο με φυσικό τρόπο. Είχε διαβάσει και Fukuoka, αλλά δεν είχε μπει σε αγροδασοπονία.

»Αφού λοιπόν είχαμε κόψει και κεντρώσει όλα τα δέντρα, το χώμα ξαφνικά δέχτηκε πάρα πολύ φως. Βρήκαν την ευκαιρία και φύτρωσαν πάρα πολλά δέντρα – μουριές, συκιές, βγαίναν από παντού, δίπλα από τα μικρά κεντρωμένα δέντρα.

»Μη έχοντας τη γνώση, σκεφτόμουν τι να κάνω τώρα; Αν το αφήσω θα γίνει δάσος από μουριές. Ετσι άρχισα να μιλάω με διάφορους εναλλακτικούς καλλιεργητές, όπως ο Παναγιώτης Μανίκης, και να ζητώ τη γνώμη τους. Παρατήρησα όμως, σε ένα άλλο κτήμα που είχαμε στον Πάρνωνα, με τσάι, ότι επειδή δεν το διαχειριζόμασταν ιδιαίτερα δημιουργήθηκε με τον χρόνο δάσος. Σιγά σιγά φυτρώναν παντού δέντρα. Ο ξάδερφός μου επέμενε ότι έπρεπε να καθαρίσουμε το κτήμα, γιατί δεν ήταν καλό για το τσάι. Εκείνη την εποχή ο Πάρνωνας είχε καεί και σκεφτόμασταν με ποιους τρόπους θα μπορούσε να γίνει αναδάσωση. Τότε σκέφτηκα, εδώ που καλλιεργούμε βγαίνει το δάσος μόνο του και δεν το θέλουμε, το ίδιο συμβαίνει και στο άλλο μας κτήμα και πενήντα χιλιόμετρα πιο κάτω παλεύουμε να αναστήσουμε το δάσος και δεν μπορούμε. Ετσι κατάλαβα ότι οι καλλιέργειες και το δάσος με κάποιο τρόπο δένουν μεταξύ τους.

»Μετά παρακολούθησα μια ομιλία του Δημήτρη Τσίτου από το Mazi farm στη νότια Εύβοια, που μιλούσε για syntropic farming – μέθοδος που γίνεται στη Βραζιλία και την έκανε γνωστή ο Ernst Gotsch. Του μίλησα για το τι γίνεται στο κτήμα και ενθουσιάστηκε. Οπότε κατάλαβα ότι όλες αυτές οι μουριές, οι συκιές που είχαν φυτρώσει μόνες τους στο κτήμα μου και δεν χρειαζόταν να αγοράσω για να φυτέψω, αυτές θα αποτελούσαν μέρος του high layer του δάσους που ήθελα πια να δημιουργήσω στο κτήμα μου. Το 2016 ήταν.

»Τώρα πια ξέρω πώς να το οργανώσω, ποια δέντρα να κρατήσω για να είναι ένα πυκνό και ψηλό δάσος που θα με προστατεύει κι από τα ψεκάσματα που κάνουν οι άλλοι καλλιεργητές στην περιοχή μας και να είναι και λειτουργικό, να μπορεί να περάσει το τρακτέρ.

»Φέτος παρακολούθησα διάφορα σεμινάρια στο εξωτερικό όχι μόνο για αγροδασοπονία, αλλά για food forest, για διαχείριση του νερού, όλα αυτά συνδέονται μεταξύ τους. Τώρα οργανώνουμε σεμινάρια σαν κτήμα κι εμείς στην Ελλάδα».

Η φύση είναι ο μεγάλος δάσκαλος!

● Τι καλλιέργειες και τι δέντρα υπάρχουν στο κτήμα σήμερα;

«Συνεχίζουμε πάντα να έχουμε ελαιόδεντρα και εσπεριδοειδή (λάιμ, πορτοκαλιές, λεμονιές). Το ψηλότερο επίπεδο φυτεύσεων αποτελείται κυρίως από λεύκες. Ενδιάμεσα υπάρχουν πολλές μουριές και συκιές που δομούν το επίπεδο πάνω από τις πορτοκαλιές. Κυρίως τα καλλιεργούμε για να τα κλαδεύουμε εντατικά και να χρησιμοποιούμε τα κλαριά τους για να αυξήσουμε την οργανική ύλη, τη δύναμη του εδάφους, ώστε να ευημερούν τα υπόλοιπα δέντρα.

»Εχουμε φυτέψει ακόμη πάρα πολλούς φρουτόθαμνους, όπως καρίσσα, διάφορα είδη μούρων (gooseberries, γκότζι μπέρι κ.ά.). Είχαμε εξαρχής πολλά φρουτόδεντρα αλλά φυτέψαμε και άλλα, περίπου τριάντα ποικιλίες, για να καλύψουμε τις δικές μας ανάγκες, για να είμαστε αυτάρκεις. Οταν αρρώστησε ο μπαμπάς μου δεν θέλαμε να τρώει τίποτα που δεν ήταν δικό μας.

»Αυτή τη στιγμή έχουμε πάνω από 80 ποικιλίες καρποφόρων. Μηλιές, αχλαδιές, λωτούς, κερασιές, ροδιές, βερικοκιές. Κεντρώσαμε άλλα οκτώ είδη εσπεριδοειδών (μανταρινιές, κλημεντίνες, γκρέιπ φρουτ). Βάλαμε passion fruit, φράουλες, φεϊζόα, dragon fruit, φράουλες, μπανανιές ροζ.

»Αυτή την άνοιξη βάλαμε και τροπικά φυτά. Πειραματιστήκαμε με τσεριμόγια, παπάγια, γκουάβα, σαπότε. Είναι τόσο όμορφα, δεν το πιστεύω ότι έχω τη δυνατότητα να έχω τέτοια φυτά στο κτήμα μου!

»Τρελαίνομαι με τα φυτά, ειδικά αν είναι λίγο “περίεργα”, θέλω να τα γνωρίσω, να τα έχω. Πλέον το κτήμα είναι σαν βοτανικός κήπος!»

● Τα προϊόντα που έχετε δεν είναι όλα δικά σας.

«Οχι. Σκοπός του silver leaf είναι να βοηθήσουμε και να δώσουμε ένα οικονομικό κίνητρο στους ανθρώπους να γίνουν βιοπαραγωγοί και να τους βοηθήσουμε να είναι και βιώσιμοι. Οπότε για εμάς έχει νόημα η συνεργασία, από το να παράγουμε μόνο τα δικά μας καθαρά προϊόντα. Το αλάτι, π.χ., είναι από μια γυναίκα στη Μάνη, καταπληκτική. Εχουμε ακόμη ταχίνι, ξίδι, λιαστές ντομάτες. Συνεργαζόμαστε με βιολογικούς παραγωγούς της περιοχής μας, που έχουν εξίσου καλή ποιότητα προϊόντων, τους γνωρίζουμε, τους εμπιστευόμαστε και συμμεριζόμαστε τις ίδιες ηθικές αρχές».

● Ποιοι λειτουργούν στο κτήμα;

«Στην επιχείρηση είναι σχεδόν μόνο μέλη της οικογένειάς μου. Η θεία μου, Παναγιώτα Ντάρμου, είναι πολύ σημαντικό μέλος, οργανώνει όλη την παραγωγή· χωρίς αυτήν δεν ξέρω τι θα έκανα. Βοηθούσε και τον πατέρα μου δεκαπέντε χρόνια. Είναι χρυσός άνθρωπος.

»Δουλεύουν πολλά ξαδέρφια μου μαζί μας κι έχουν περάσει πολλά ξαδέρφια μου από την επιχείρηση κι αυτό είναι κάτι που μας ενώνει όλους μαζί και μου αρέσει πάρα πολύ.

»Το κτήμα και το project τα “τρέχω” με τον ξάδερφό μου, Παναγιώτη Ντάρμο, που κι αυτός είχε εξαρχής ένα όραμα για την επιχείρηση κι έβλεπε ότι είναι πολύ σημαντικό αυτό που κάνουμε αλλά και τι μπορούμε να κάνουμε. Προσπαθώ όλες τις αποφάσεις να τις παίρνουμε πάντα μαζί. Βέβαια κάποιες φορές πρέπει να πατάω φρένο, γιατί εγώ έχω ολόκληρη την εικόνα, τα οικονομικά, κ.λπ.

»Μαζί μας είναι και η Αγγελική Γουδή, που τη γνώρισες στο φεστιβάλ. Στην αρχή ήρθε σε μας για να κάνει πρακτική –ήθελε να πάρει εμπειρία για να καλλιεργήσει ένα δικό της κτήμα– κι επειδή ταίριαζε τόσο καλά και μπορούσε να προσφέρει πάρα πολλά, έχει κάτσει περίπου έναν χρόνο. Σκοπός της τώρα είναι να κάνει σπουδές και μετά να γυρίσει με τη γνώση και να μας βοηθήσει με όλα αυτά που κάνουμε. Και αυτή δεν είχε καμία σχέση με τη γεωργία. Αρχιτεκτονική έχει σπουδάσει».

● Λειτουργείτε κατά κάποιο τρόπο σαν βιοκοινότητα;

«Σαν ένα είδος σχολείου θα ήθελα καλύτερα να πω. Ο στόχος του project είναι να παρέχουμε γνώση και υποστήριξη σε άτομα που ενδιαφέρονται για το πώς μπορείς με βιώσιμους τρόπους να καλλιεργείς αλλά και να ζεις.

»Γιατί δεν είναι μόνο η καλλιέργεια. Θέλουμε στα νέα σεμινάρια που θα κάνουμε να εντάξουμε θέματα που αφορούν την υγιεινή διατροφή, τη φυσική δόμηση, τη διαχείριση νερού και πολλά άλλα. Το κτήμα είναι ιδανικό μέρος για τέτοιου είδους σεμινάρια που συμπεριλαμβάνουν, βέβαια, και δράσεις. Κατά καιρούς έχουν περάσει φανταστικοί άνθρωποι.

»Θέλουμε, ακόμη, να εντάξουμε και προγράμματα για μικρά παιδιά, κάτι σαν καλοκαιρινή κατασκήνωση. Να μπορούν να ζήσουν για λίγο στη φύση, να μάθουν για τους σπόρους, να δουν τα φυτά. Εχω πάθει σοκ με ιστορίες παιδιών που μεγαλώνουν στην πόλη και είναι τόσο απομακρυσμένα από τη φύση. Με αγχώνει αυτό. Πώς θα προχωρήσουμε σε ένα καλύτερο μέλλον αν είμαστε τόσο αποκομμένοι από τη φύση;

»Οπότε, σκοπός μας είναι να εντάξουμε στο project ό,τι χρειάζεται ουσιαστικά μια κοινότητα για να είναι βιώσιμη, και το προσπαθούμε και μέσω σεμιναρίων αλλά και δράσεων, όπως π.χ. να οργανώσουμε μια δράση αναδάσωσης.

»Θέλουμε να δημιουργηθεί μια κοινότητα που να είναι αλληλέγγυα, να υπάρχει βοήθεια, συνεργασία. Σήμερα, π.χ., έχουμε οργανώσει μια συνάντηση με το Mazi farm με περίπου δώδεκα άτομα που ξέρω ότι έχουν διάφορες οργανώσεις. Θα είναι από το Evolving Cycles, από το permaculture school της Αθήνας, από ένα πρότζεκτ της Μεγαλόπολης που δεν τους έχω γνωρίσει από κοντά, από την “κιβωτό Κορογώνα” που είναι στη Νεάπολη. Για να δούμε πώς μπορούμε όλοι μαζί να βοηθηθούμε και να υποστηριχτούμε, σε όλες αυτές τις δράσεις που θα κάνουμε. Χρειαζόμαστε ο ένας την υποστήριξη του άλλου».

● Οπότε, ο στόχος είναι...;

«Ο στόχος είναι να χτίσουμε ένα καλύτερο μέλλον. Να είμαστε ένα hab [εργαστήριο] που δρα προς τα έξω με πολύ θετικό τρόπο και να είμαστε σε θέση να δίνουμε αυτό που χρειάζεται το περιβάλλον. Τι χρειάζεται όμως το περιβάλλον; Αυτή είναι μια σημαντική ερώτηση που κι εγώ τώρα αναρωτιόμουν βλέποντας ότι το τελευταίο σεμινάριό μας δεν είχε μεγάλη ανταπόκριση. Και κατάλαβα ότι δίνουμε πολύ εξειδικευμένη γνώση (φυσική καλλιέργεια) που ακόμη δεν υπάρχει το κατάλληλο υπέδαφος για να γίνει κατανοητή.

»Οπότε κατάλαβα ότι πρώτα χρειάζεται να έρθει ο κάθε άνθρωπος πιο κοντά στη φύση, να καταλάβει, για να μπορέσει να αλλάξει νοοτροπία και μετά θα ακολουθήσουν τα υπόλοιπα. Γι' αυτό λοιπόν είναι δύσκολο να πεις εξαρχής “αυτός είναι ο στόχος”. Ο,τι είναι απαραίτητο, για εμάς κυρίως, για να δημιουργήσουμε ένα καλύτερο περιβάλλον κι ένα καλύτερο μέλλον, αυτό θα το κάνουμε. Που δεν μπορώ να ξέρω εξαρχής τι θα είναι. Αυτό θα αλλάζει κι εμείς θα προσαρμοζόμαστε.

»Κι όταν λέω “εμείς”, εννοώ ότι πρώτα ξεκινούμε από τα δικά μας, πώς μεταφράζουμε αυτή τη γνώση κι αυτή την ηθική, τι πρέπει εγώ να κάνω, τι απαιτεί η δική μου περίπτωση για να παράξω κάτι καλύτερο, πιο υγιεινό. Και μέσα από αυτήν τη διαδικασία βελτίωσης του περιβάλλοντός σου, βελτιώνεις και τον εαυτό σου.

● Ο καταναλωτής ξέρει τι τρώει;

«Οχι· κι εγώ δυστυχώς κατάλαβα ότι ο καταναλωτής δεν έχει δει με τα μάτια του τι γίνεται στις καλλιέργειες. Εκανα μια ομιλία όπου παρουσίασα την εταιρεία μας, από πού έρχομαι και ποια είμαι και μετά άρχισα να δείχνω φωτογραφίες από συμβατικές καλλιέργειες όπου τα χωράφια δεν έχουν χορτάρι, το χώμα είναι νεκρό, είναι πεταμένα κάτω μπουκάλια από σκευάσματα. Τους είπα: “Αυτή είναι η πραγματικότητα”. Και μετά τους έδειξα φωτογραφίες από το δικό μου κτήμα: “Μπορεί όμως να είναι και έτσι”, είπα. Για να καταλάβουν ότι, αν εσύ, καταναλωτή, αλλάξεις τώρα τις καταναλωτικές σου συνήθειες, η πραγματικότητα θα ήταν σαν το δικό μου κτήμα, που σου φαίνεται παράδεισος τώρα που το βλέπεις.

»Να ανοίξουμε τα μάτια μας. Γιατί και εμείς χωρίς τον καταναλωτή δεν πάμε πουθενά. Για να επιβιώσω πρέπει να επικοινωνήσω με τον τελικό αποδέκτη, που είναι ο καταναλωτής. Γι' αυτό αποφάσισα, όπου μου δοθεί η ευκαιρία, να κάνω τέτοιες ομιλίες. Γιατί κατάλαβα ότι εμπνέει τον κόσμο το να βλέπει ένα κοριτσάκι που έχει σπουδάσει κοινωνιολογία, που δεν ήταν αγρότισσα, να μιλάει για φυσική καλλιέργεια. Κι ούτε ήξερα πολλά. Προχώρησα και έμαθα, παρατηρώντας. Είναι μια αρχή της περμακουλτούρας αυτή.

»Παρατηρείς και επιδράς. Παρατηρείς και επιδράς (Observe and interract). Κι αυτό είναι πολύ σημαντικό. Είναι μια αργή διαδικασία. Αυτό όμως που κατάλαβα, είναι τι επιταχύνει αυτή τη διαδικασία. Την επιταχύνει το community, η ομάδα. Να έχεις κι άλλα άτομα που κάνουν το ίδιο με σένα. Γιατί έτσι, εκτός από συμβουλές για κάτι που εσύ αντιμετωπίζεις τώρα αλλά αυτός το γνωρίζει καλά γιατί το έχει αντιμετωπίσει πρώτος, παίρνεις και θάρρος, παίρνεις εμπιστοσύνη γιατί κι άλλοι σαν εσένα πειραματίζονται.

»Ξέρεις, ήμουν στην Ελλάδα πέντε χρόνια και δεν ήξερα για κανένα πρότζεκτ εναλλακτικό, δεν ήξερα κανέναν καλλιεργητή που να κάνει κάτι διαφορετικό. Κι αναρωτιόμουν “πώς θα ζήσω σ' αυτή τη χώρα χωρίς κανέναν να συζητήσω για τέτοια θέματα”; Στην επαρχία, αν πας να κάνεις μια πιο βαθιά κουβέντα, η μόνη απάντηση που παίρνεις είναι: “Ετσι είναι, δεν μπορείς να κάνεις τίποτα”. Τι λες, άνθρωπε μου, που δεν μπορώ να κάνω τίποτα!

»Τυχαία, λοιπόν, πήγα σε ένα σεμινάριο του free & real και εκεί γνώρισα έναν άλλο κόσμο που υπάρχει στην Ελλάδα, γνώρισα όλα τα άλλα πρότζεκτ που υπάρχουν. Δικτυώθηκα πολύ γρήγορα και η επαφή μου με όλους με βοήθησε πάρα πολύ. Και πολύ συχνά επικοινωνώ μαζί τους για να με συμβουλέψουν. Και το κάνω γιατί ξέρω ότι έχουν τις ίδιες αρχές, αξίες και το ίδιο όραμα. Πιστεύουν ότι μπορεί να γίνει η αλλαγή.

»Εχω παλέψει πάρα πολύ γι' αυτήν την επιχείρηση. Μέσα στην κρίση, χωρίς να ξέρω από οικονομικά, με τεράστια χρέη πελατών που καθυστερούν να τα πληρώσουν. Εχω παλέψει, γιατί πιστεύω ότι η επιχείρησή μας αξίζει και παρέχει κάτι πολύ πολύτιμο σε όλη την κοινωνία.

»Αν ήταν για μένα, θα έκανα μια άλλη δουλειά, θα έφευγα για εξωτερικό, τι να κάνω εδώ; Αλλά είδα ότι το κτήμα “δένει” τον κόσμο και δημιουργεί όμορφες επαφές. Κι εμείς με τους περισσότερους πελάτες μας και με τους παραγωγούς που συνεργαζόμαστε έχουμε δημιουργήσει δεσμούς. Οπότε δεν μπορούσα να το αφήσω. Ηρθε στα χέρια μου ένας θησαυρός που είδα ότι εγώ θα μπορούσα να μεγαλώσω την επίδρασή του, να παράγω κάτι ακόμη πιο υγιεινό.

»Για να γίνει η αλλαγή πρέπει να δημιουργηθούν πολλές τέτοιες ομάδες καλλιεργητών, αλλά θα πρέπει να συνδεθούμε και με όλα τα επίπεδα της κοινωνίας. Να υπάρχουν άτομα που κατανοούν και ενστερνίζονται αυτό που προσπαθούμε και να υπάρχουν διασυνδέσεις παντού. Ετσι παίρνουμε κι εμείς ελπίδα, γιατί αν είναι να είμαστε μόνοι μας και γραφικοί, δεν έχει νόημα».

● Στην ουσία, δηλαδή, μιλάς για τη δημιουργία θυλάκων όχι μόνο βιοποικιλότητας αλλά γνώσης και πολιτισμού, που μεταξύ τους θα συνδέονται, θα αλληλεπιδρούν, επηρεάζοντας θετικά και το περιβάλλον τους.

«Ετσι ακριβώς το περιέγραψε και ο Δημήτρης από το Mazi farm. Δημιουργείς μικρούς πυρήνες στη φύση –τα κτήματα–, που επικοινωνούν, συνεργάζονται μεταξύ τους και στην ουσία μιμούνται, λειτουργούν όπως ένα δάσος. Nα σου πω όμως και κάτι άλλο που μου έμαθε. Τα φρούτα που καλλιεργούνται σε υγιές χώμα δεν χαλάνε! Και το είδα στην πράξη με τα δικά μου πορτοκάλια, από έναν καινούργιο πελάτη που φέτος πρώτη φορά παίρνει από εμένα, γιατί οι υπόλοιποι καταστράφηκαν από το χαλάζι. Προτού στείλω την πρώτη παραγγελία μού είπε ότι μέχρι τώρα είχε πρόβλημα γιατί τα πορτοκάλια έφταναν μουχλιασμένα και με ρώτησε αν ήξερα γιατί συμβαίνει αυτό. Σκέφτηκα ότι για να το κάνει θέμα, θα έπρεπε να είχαν μουχλιάσει πάρα πολλά, πέρα από το φυσιολογικό. Το συζήτησα με τον Δημήτρη κι αυτός μου είπε ότι τα φρούτα που καλλιεργούνται σε υγιές χώμα δεν χαλάνε. Επειδή έχουν όλα τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζονται, έχουν πιο υγιή δομή κυττάρων και δεν χαλάνε. Είναι όπως ο άνθρωπος. Αν τρώει ό,τι να 'ναι θα χαλάσει η υγεία του, θα γεράσει πρόωρα.

»Πραγματικά, μετά δύο εβδομάδες από όταν έφτασαν τα πορτοκάλια μας στον πελάτη, από τέσσερις παλέτες είχαν μουχλιάσει μόνο πέντε πορτοκάλια. Του το εξήγησα και ενθουσιάστηκε. Ετσι τώρα θα το μοιραστεί, θα το διαδώσει σε όλους τους πελάτες του.

»Το χώμα είναι πολύ σημαντικό κομμάτι στην αγροδασοπονία. Πολλοί βιοκαλλιεργητές καίνε τα κλαριά από τα δέντρα που κλαδεύουν. Μα άμα δεν τα ρίξεις στο χώμα για να το εμπλουτίσεις, τι θα έχει να σου δώσει το χώμα πίσω; Ετσι δεν γίνεται και στο δάσος; Πέφτουν φύλλα, κλαριά και δημιουργείται μια χοντρή στρώση από οργανική ύλη. Το ίδιο πρέπει να κάνεις και στο κτήμα σου. Φυτεύεις δέντρα που τα καλλιεργείς μονάχα για να τα κλαδεύεις και να σου χαρίζουν πλούσια οργανική ύλη για να εμπλουτίζεις το χώμα σου. Και όσο πιο πολύ κλαδεύεις τόσο πιο γρήγορα θα αναζωογονήσεις το έδαφος αλλά και το οικοσύστημα. Σε μας τον ρόλο αυτόν τον έχουν οι μουριές. Αυτό το έκανε και ο πατέρας μου. Εδώ και τριάντα χρόνια πέρναγε τα κλαδιά από τον καταστροφέα και τα άφηνε κάτω στο χώμα. Γι' αυτό έχουμε τόσο καλό χώμα».

● Επομένως ό,τι παράγεται σε τέτοια εύφορα κτήματα δεν θα πρέπει να έχει διαφορετική πιστοποίηση αλλά και διαφορετική τιμολόγηση;

«Το έχω σκεφτεί κι εγώ. Αλλά δεν θέλω οι καταναλωτές να κοιτάνε απλώς ένα σηματάκι και να εφησυχάζουν. Θέλω να έρθουν σε μεγαλύτερη επικοινωνία με τον παραγωγό. Να ξαναποκτήσουν τη σχέση τους με τον παραγωγό».

● Πώς μπορεί να γίνει αυτό όταν όλη σχεδόν η παραγωγή σου βγαίνει στο εξωτερικό;

«Εχουμε σκεφτεί τη στρατηγική μας για τις χώρες όπου εξάγουμε. Να απευθυνθούμε σε ομάδες καταναλωτών. Αυτοί μπορούν και να επισκέπτονται το κτήμα μας στις διακοπές τους, π.χ., να βλέπουν από κοντά τι κάνουμε και να γευτούν τα προϊόντα μας. Ετσι, όταν θα γυρίσουν στην πατρίδα τους θα το μοιραστούν με την κοινότητά τους. Με τον τρόπο αυτόν θα έχουμε κι εμείς επικοινωνία με τον καταναλωτή, γιατί –κακά τα ψέματα– μέσα από τα σούπερ μάρκετ δεν έχουμε καμία δυνατότητα να γνωστοποιήσουμε όλα όσα κάνουμε.

»Εχουμε χάσει πελάτη που είχε ξετρελαθεί με τα πορτοκάλια μας γιατί σκέφτηκε ότι η παραγωγή μας ήταν μικρή, οπότε αν οι καταναλωτές του τα γεύονταν, μετά δεν θα αγόραζαν τα άλλα που δεν έχουν γεύση. Και δεν κάναμε συμφωνία. Δεν τα πήρε ποτέ. Κατάλαβες τι έκανε; Ηθελε να χτίσει έναν τοίχο ανάμεσα στον καταναλωτή και τον παραγωγό, γιατί δεν τον συνέφερε ο καταναλωτής να μάθει την αλήθεια, πόσο καλό μπορεί να είναι ένα προϊόν. Αυτή η πρακτική δεν βολεύει κανέναν, ούτε τον παραγωγό ούτε τον καταναλωτή. Γι' αυτό ψάχνω εναλλακτικούς τρόπους να διαθέσω τα προϊόντα μας.

● Πολύς κόσμος στο εξωτερικό έχει ξεκινήσει να οργανώνεται σε ομάδες, ψάχνουν και αγοράζουν μαζικά κατευθείαν από τον παραγωγό και κατόπιν μοιράζονται τις ποσότητες που θέλει ο καθένας.

»Εμένα το οικοσύστημά μου συνεχώς αλλάζει. Δεν μπορώ να έχω ακριβώς το ίδιο μέγεθος σε όλους τους καρπούς, όπως ζητάει το σούπερ μάρκετ, γιατί διαφορετικά –όπως λένε– δεν τα παίρνει ο καταναλωτής. Μα δεν τα παίρνει γιατί δεν έχει τη γνώση. Κι εγώ, δεν μπορώ να του τα πω. Για τα λάιμ, π.χ., μου έλεγαν ότι αν είναι κίτρινα δεν πουλιούνται. Ναι, αλλά τα λάιμ κιτρινίζουν. Δεν είναι ούτε χαλασμένα ούτε υπερώριμα, είναι κανονικά. Δεν το ξέρει κανένας. Αναγκάστηκα να κάνω μία ανάρτηση όπου λέω την πραγματικότητα της καλλιέργειας που δεν την ξέρουν. Δεν τους τη λέει κανείς».