– Από την εκπομπή του Β” Προγράμματος της ERTopen «Αφύλαχτη Διάβαση» σε επιμέλεια και παρουσίαση Θωμά Σίδερη.

Το Μεγάλο Σάββατο το πρωί όλοι είναι σε εγρήγορση ώστε να ολοκληρωθούν σωστά οι απαραίτητες εργασίες για να αποσυρθούν μετά και να ξεκουραστούν ως την ώρα που θα σημάνουν οι καμπάνες για την θεία λειτουργία. Σφάζεται το ζώο που προορίζεται για το πασχαλινό τραπέζι, ο Λαμπριάτης ή Πασχάτης, και γίνονται οι υπόλοιπες ετοιμασίες για την ημέρα του Πάσχα.

Συνήθως είναι αρνί ή κατσίκι (ερίφιο, ρίφι), διαλεγμένο από τα οικόσιτα ή το κοπάδι ή αγορασμένο ζωντανό. Του φορούν μια κόκκινη κορδέλα ή το βάφουν με κόκκινη μπογιά από τα αβγά. Την εποχή αυτή τόσο τα κοπάδια, όσο και τα μικρά οικόσιτα ποίμνια, έχουν πολλά μικρά. Η άποψη ότι συμβολίζει τη θυσία του Χριστού ως του «αμνού του Θεού του αίροντος τας αμαρτίας του κόσμου», είναι μάλλον ερμηνεία η οποία σχετίζεται με την εικόνα της μητέρας Παναγίας από τα «Εγκώμια» ως «αμνάδος», η οποία «ηλάλαζεν» καθώς έβλεπε τον Χριστό, «τον άρνα, εν σφαγή».

Το Μ. Σάββατο η μνηστή θα ζυμώσει την κουλούρα του μνηστήρα της και θα την πάει στο πατρικό του σπίτι με ένα μπουκάλι κρασί δεμένο με κόκκινο μαντήλι, αυγά, και, αν έχει η οικογένειά της κοπάδι, κορφή γάλακτος περιχυμένη με μέλι και τρία τυριά φρέσκα για να φτιάξουν πίτα. Ο αρραβωνιαστικός της προσφέρει άσπρη λαμπάδα στολισμένη με φιόγκο από μαβιά ή άσπρη κορδέλα και άλλα πασχαλινά δώρα: ρούχα, παπούτσια αλλά και λεβάντα, πούδρα, κοκκινάδια και βέβαια το αρνί που φέρει κόκκινο σταυρό στο μέτωπο. Οι συνοδοί των μνηστήρων κατά την επίδοση των δώρων πρέπει να είναι τρεις (Λέσβος).

Κατά την αναστάσιμη λειτουργία αφού βγούνε όλοι έξω από την εκκλησία και ψαλλεί το Χριστός Ανέστη, κατά την επιστροφή στην εκκλησία, κάνουν το σημείο του σταυρού με το κόκκινο αυγό και το σπάζουν στην πόρτα της εκκλησίας ενώ ανταλλάσσουν ευχές. Μετά το τέλος της λειτουργίας επιστρέφουν στο σπίτι με το Αγιο Φως με το οποίο καψαλίζουν τις ουρές των ζώων (Δαμασκηνιά Βοΐου). Στη συνέχεια τρώνε την μαγειρίτσα, τον τσορβά όπως τον έλεγαν σε πολλά μέρη. Η σούπα με τα χορταρικά (ψιλά κρεμμυδάκια φρέσκα, μαϊντανό, άνηθο), το ρύζι και τα λίγα εντόσθια, αυγοκομμένη συχνά, είναι το πρώτο ελαφρύ φαγητό μετά την νύχτα της Ανάστασης. Το στομάχι πρέπει να αφομοιώσει, μετά την μακρόχρονη νηστεία, ζωικής προέλευσης τροφές. Στο Μανιάκι μαζί με τη μαγειρίτσα κατανάλωναν τυρί, γαλόπιτα και συκώτι τηγανητό ενώ φύλαγαν τα αβγά για τους επισκέπτες της επόμενης ημέρας. Στην Αμοργό έτρωγαν κυρίως πατσά (ποδοκέφαλο τσιστό) με αυγά και μυζήθρα αλλά επίσης μαγειρίτσα ή και ψητό κρέας.

Στην Μάδυτο μετά την εκκλησία, οι μυρωδιές από τους φούρνους μέσα στους οποίους σιγοψήνονταν τα πασχαλιάτικα αρνιά, δεν άφηναν ασυγκίνητους τους κατοίκους, όπως διαβάζουμε σε παλαιά καταγραφή:
«διερχόμενοι δε διά των κλιβάνων, εν οις ωπτήθησαν την νύχτα οι πασχάλιοι αμνοί, αισθάνονται την κνίσσαν αυτών, “ουρανόν επομένην και ελισσομένην περί καπνώ” διωκομένην δε υπό τας αύρας να κνίζη τους λαιμαργούντας οσφρηντήρας των διελθόντων τεσσαρακονθήμερον το της νηστείας πέλαγος» (Α. Οικονομίδης, Αρχείον Θρακικού Θησαυρού, τομ. Γ΄ (1936-1937), σ. 114).

Στο Αδραμύττι έψηναν στους φούρνους πολλά ταψιά μαζί από το βράδυ του Μ. Σαββάτου. Τους έκλειναν με τούβλα και τους άνοιγαν μετά τη δεύτερη Ανάσταση το μεσημέρι της Κυριακής του Πάσχα και ευωδίαζε ο τόπος.

Στο πασχαλιάτικο τραπέζι πρώτα έφερναν τα αβγά και τα καθάριζαν. Με αυτά έκλεισαν το στόμα την Τυρινή Αποκριά και με αυτά πρέπει να το ανοίξουν. Στη Μάδυτο τα αβγά τα έτρωγαν ήδη στην εκκλησία τη νύχτα του Πάσχα, αφού πρώτα διάβαζε ευχή ο ιερέας και στη συνέχεια μοιράζονταν από τους νεωκόρους. Όλοι έπρεπε να πάρουν μεζέ από τα αυγά πριν φάνε ο,τιδήποτε άλλο και με αυτά πρωτοτσούγκριζαν.

Όσον αφορά στο ανταγωνιστικό τσούγκρισμα των αβγών χαρακτηριστικό είναι το παιδικό ασμάτιο από την Κύπρο:
Αυκόν, αυκόν τσακίζει
τζ η πέτρα το ραίζει
τζ απού νικήσει πάχτιν του.

Η περιγραφή του πασχαλιάτικου τραπεζιού των χωρικών της «Εξοχικής Λαμπρής» του Α. Παπαδιαμάντη είναι ιδιαίτερα αντιπροσωπευτική: «Περί την μεσημβρίαν, μετά την Β΄ Ανάστασιν, … το έστρωσαν υπό τας πλατάνους, παρά την δροσεράν πηγήν. Ως τάπητας είχον την χλόην και τα χαμολούλουδα, ως τράπεζαν πτέριδας και κλάδους σχοίνων. Η δροσερά αύρα εκίνει μετά θρου τους κλώνας των δένδρων, και ο Φταμηνίτης με την λύραν του αντέδιδε φθόγγους λιγυρούς».

Βέβαια το αρνί στη σούβλα αλλά και το συνακόλουθο κοκορέτσι, αποτελούν την πιο απλή ίσως πρακτική ψησίματος του κρέατος την οποία ακολουθούσαν οι ποιμένες κυρίως της ηπειρωτικής Ελλάδας και η οποία έχει πλέον καθιερωθεί πανελλήνια ως το κατεξοχήν έδεσμα του Πάσχα. Ο συγκεκριμένος τρόπος ψησίματος δεν εφαρμόζονταν παλαιότερα σε όλες τις ελληνικές περιοχές. Στα νησιά του Αιγαίου το ψήσιμο γινόταν συνήθως στο φούρνο. Η πρόβλεψη του μέλλοντος μέσω της ωμοπλατοσκοπίας κατά την κατανάλωση του κρέατος ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη σε όλη την Ελλάδα. Στα Κοτύωρα του Πόντου προτιμούσαν τα πουλερικά, το αρνίσιο ή πρόβειο ή μοσχαρίσιο ή βοδινό κρέας, τα αυγά, τα μακαρόνια, τα πιλάφια, τα ψάρια, τους γιοχάδες-ιφκάδες (ζυμαρικά), τα τυριά, το γιαούρτι κ.ά. Στα Φάρασα της Καππαδοκίας εόρταζαν με μακαρτωμένο γάλα (μακάρτιν στα ποντιακά είναι πoσότητα γιαoυρτιoύ πoυ εισάγεται ως μαγιά στo γάλα για να πήξει), γιαούρτι, πιλάφι, πέρδικες ψητές, λαγούς. Στο Λιβήσι με ψητό κατσίκι ή αρνί στο φούρνο και γιαούρτι. Στην Κίμωλο κάναν και μελόπιτες με φρέσκια μυζήθρα, μέλι και αυγά. Στα Κύθηρα, κρέας βραστό, με σούπα ρύζι αυγολέμονο, ντολμάδες ή κεφτέδες, πίτα της Λαμπρής και αυγά. Στην Ερείκουσα της Κέρκυρας έτρωγαν κυρίως κότες και αρνί στο φούρνο και από τα εντόσθια έφτιαχναν τα τσιλίχουρδα (τσιγαριστά με σκόρδο, ρίγανη και ξύδι).

Με τα εξαίρετα γιορτινά φαγητά, τους τελετουργικούς πασχαλινούς χορούς που χορεύονται συντεταγμένα από τις γυναίκες κατά σειρά ηλικίας και τα τραγούδια που έχουν συγκεκριμένο περιεχόμενο και αναφέρονται στο πρόσκαιρο της ζωής γιορτάζεται το Πάσχα. Ακολουθεί το Ασπροβδόμαδο, η εβδομάδα της Διακαινησίμου κατά την οποία ο εορτασμός συνεχίζεται με χορούς σε εξωκλήσια και στα νεκροταφεία, με λιτανευτικές περιφορές εικόνων κ.ά.