Οι νόμοι που ψήφισε η πρώτη κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου, κι
εκείνοί που θέλησαν και θέλουν να τους αλλάξουν. Η νύχτα των
εκλογών που έδωσε άλλη ρότα στην πολιτική ζωή της Ελλάδας.

Γεράσιμος Λιβιτσάνος

Έχουν περάσει 39 χρόνια από τότε. Όμως το βράδυ της 18ης Οκτωβρίου του 1981, που
το ΠΑΣΟΚ κέρδισε τις εκλογές εκθρονίζοντας όχι την Νέα Δημοκρατία αλλά την "Δεξιά", με το
εντυπωσιακό 48%, δεν έχει όμοιό του στην μεταπολιτευτική ιστορία. Το ΠΑΣΟΚ του
Ανδρέα Παπανδρέου έκανε τον κύκλο του, με την άνοδο, την ακμή και την παρακμή του. Όμως στο
απόγειο του, που εκτείνεται από το 1981 έως το 1986, διαμόρφωσε την μεγαλύτερη, ίσως, πολιτική και
κοινωνική μεταβολή που γνώρισε η χώρα μετά το 1974.

Για την περίοδο εκείνη έχουν γραφθεί χιλιάδες λέξεις, και θα γραφτούν ακόμη
περισσότερες. Έχουν γίνει κριτικές αποτιμήσεις από όλες σχεδόν τις πιθανές οπτικές. Κοινός
τόπος όλων αυτών είναι ότι το ΠΑΣΟΚ ήρθε στην εξουσία "εποχούμενο" στις προσδοκίες των
γενιών της εμφυλιακής και αντιδικτατορικής περιόδου. Επίσης, ότι η σύλληψη, αλλά κυρίως η
εκτέλεση του πολιτικού εγχειρήματος οφείλεται στην κυριαρχική μορφή του Ανδρέα
Παπανδρέου.

Ενός πολιτικού που ήρθε σε ρήξη με το ίδιο του το παρελθόν, αφουγκράστηκε σωστά την
ιστορικο-πολιτική συγκυρία, κατανόησε την φάση του διπολικού –ακόμη τότε - διεθνούς
περιβάλλοντος.

Έτσι, εντόπισε και έκανε προγραμματικό λόγο τα πολιτικά ζητούμενα που συσπείρωναν ευρείες
λαϊκές δυνάμεις από τα αριστερά έως το κέντρο, "μπολιάζοντας" τους δύο χώρους. Παράλληλα
είχε την τόλμη (την "μαγκιά" όπως έχει γραφτεί) να πάρει ρηξικέλευθες αποφάσεις σε καίριες για
την εξυπηρέτηση του πολιτικού του σχεδίου χρονικές στιγμές. Είτε ως ανερχόμενη
αντιπολίτευση, είτε ως νεότευκτη κυβέρνηση. 
 
 Το βράδυ των εκλογών 
 
 Πριν από 39 χρόνια, το βράδυ της 18ης Οκτωβρίου, σε πολλούς φαίνονταν απίστευτο το ότι
στην κυβέρνηση δεν υπήρχε πλέον κόμμα προερχόμενο από την δεξιά
παράταξη. Καταγράφεται ακόμη και φημολογία περί πιθανότητας αντίδρασης του στρατού στην
συγκεκριμένη πολιτική εξέλιξη.
Είχε άλλωστε προηγηθεί μια σκληρή προεκλογική μάχη. Με την Νέα Δημοκρατία του Γεωργίου
Ράλλη να κινδυνολογεί για την μετάβαση της χώρας στα στρατόπεδο των χωρών του υπαρκτού
σοσιαλισμού, με αναφορές σε "μονοκομματικό καθεστώς" και "στραγγαλισμό της ιδιωτικής
πρωτοβουλίας". "ΚΚΕ και ΠΑΣΟΚ είσαστε το ίδιο μπλoκ" ήταν ένα από τα συνθήματα που
φωνάζονταν στις προεκλογικές συγκεντρώσεις της Νέας Δημοκρατίας.
Όμως το εκλογικό σώμα είχε αποφασίσει ότι ήθελε "πρωθυπουργό να μπορεί να πεί το -ρο",
σύμφωνα με ένα από τα συνθήματα των συγκεντρώσεων του ΠΑΣΟΚ με το οποίο σχολιάζονταν
σκωπτικά η λεκτική ιδιομορφία του επικεφαλής της Νέας Δημοκρατίας. Οι ψηφοφόροι το
απέδειξαν περίτρανα εκτοξεύοντας το ΠΑΣΟΚ από το εκλογικό ποσοστό του 13,56% που έλαβε
το 1974 και το 25,34% του 1977 στο 48,07% του 1981.

Το βράδυ της 18ης Οκτωβρίου ο ηττημένος Γεώργιος Ράλλης θα αποδεχθεί το αποτέλεσμα
λέγοντας ότι "σε μία δημοκρατία ο λαός αποφασίζει. Ο λαός αποφάσισε και η ετυμηγορία του
είναι σεβαστή". Προσθέτοντας όμως με ότι "δεν πιστεύω ότι η επιλογή του ήταν η καλύτερη" και
ότι "ελπίζω να μην το μετανιώσει". 
 
 Ο Ανδρέας Παπανδρέου, πάλι, στο διάγγελμά του ήταν καθησυχαστικός απέναντι στις αγωνίες
των ψηφοφόρων του κέντρου και ταυτόχρονα οραματικός αφού απευθύνονταν σε όσους
αναζητούσαν βαθιές αλλαγές. Δηλώνει ότι "το ΠΑΣΟΚ είναι κυβέρνηση όλων των Ελλήνων" και
ως "δεν πρόκειται με κανέναν τρόπο, να οδηγήσουμε την χώρα σε οποιαδήποτε περιπέτεια.
Στόχος μας, πολιτική μας, είναι η ευημερία του λαού. Είναι η εθνική υπερηφάνεια και η
κοινωνική δικαιοσύνη". Ταυτόχρονα λέει πως "η Αλλαγή σήμερα είναι όρος για την επιβίωση του
έθνους, για την ευημερία του λαού μας. Και αισθάνομαι πραγματικά υπερήφανος που αυτή η
θέση, αυτή η προοπτική για την χώρα μας εγκρίθηκε κατά τόσο δυνατό, ισχυρό και δημοκρατικό
τρόπο από την μεγάλη πλειοψηφία του ελληνικού λαού". Υπόσχεται τέλος πως "η Αλλαγή θα
δείξει το πρόσωπό της πάρα πολύ γρήγορα, πολύ άμεσα". 
 
 Νέα κυβέρνηση 
 
 Η τελευταία αυτή υπόσχεση πραγματοποιείται τις επόμενες ημέρες όταν ανακοινώνεται η
σύνθεση της νέας κυβέρνησης προκειμένου αυτή να ορκιστεί. Από τους δέκτες της κρατικής
τηλεόρασης μόλις οκτώ χρόνια μετά την πτώση της Χούντας οι τηλεθεατές ακούνε την σύνθεση
του νέου υπουργικού συμβουλίου. Στα βιογραφικά των νέων υπουργών γίνονται αναφορές στην
αντιστασιακή και αντι-δικτατορική τους δράση. Οι λέξεις αυτές ηχούν περίεργα στα αυτιά αφού
έως τότε ήταν ξένες στο τηλεοπτικό λεξιλόγιο.
Σε κομβικές θέσεις τοποθετούνται, αποτελώντας τον βασικό άξονα της κυβέρνησης ο
Απόστολος Λάζαρης (υπουργός Συντονισμού), ο Γιάννης Χαραλαμπόπουλος (υπουργός
Εξωτερικών), ο Μανώλης Δρετάκης (υπουργός Οικονομικών) και ο Αγαμέμνων Κουτσόγιωργας
που αναλαμβάνει υπουργός Προεδρίας.
Στην θέση του υπουργού Γεωργίας θα τοποθετηθεί ο μετέπειτα πρωθυπουργός Κώστας
Σημίτης ενώ υπουργός Δημόσιων Έργων θα γίνει ο Άκης Τσοχατζόπουλος, Κοινωνικών
Υπηρεσιών ο Παρασκευάς Αυγερινός και Συγκοινωνιών ο Ευάγγελος Γιαννόπουλος . Ξεχωρίζει
φυσικά η Μελίνα Μερκούρη που γίνεται υπουργός Πολιτισμού. Ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου
αναλαμβάνει το υπουργείο Άμυνας.
Από τους επόμενους μήνες ξεκινά να αλλάζει το κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και νομοθετικό
τοπίο της χώρας. 
 
 Οι νόμοι της "Αλλαγής" 
 
 Το νομοθετικό έργο των πρώτων χρόνων του ΠΑΣΟΚ, συνδύασε δύο στοιχεία: Την
θεσμοθέτηση χρόνιων αιτημάτων των κοινωνικών αγώνων που αναπτύχθηκαν τα προηγούμενα
χρόνια, αφορούν κυρίως στην οικονομία, την εκπαίδευση και την εργασία. Παράλληλα όμως
χαρακτηρίστηκε από μια σειρά κι εκσυγχρονιστικών τομών, εμπνευσμένων, από τις πλέον
προοδευτικές ευρωπαϊκές χώρες. Με τον τρόπο αυτό "άγγιξε" τόσο τον ευρύτερο κόσμο του
κέντρου και τις αριστεράς αλλά και ένα τμήμα του πληθυσμού που έρχονταν σε αντίθεση με την
"παραδόπιστη" πολιτική των προηγούμενων κυβερνήσεων της Νέας Δημοκρατίας σε ζητήματα
κοινωνικής ηθικής.

Η "συγχώνευση" αυτών των δύο στοιχείων σε ένα ενιαίο νομοθετικό έργο θεωρείται η
"σφραγίδα" του Ανδρέα Παπανδρέου και σειράς άλλων στελεχών όπως ο
Γιώργος Γεννηματάς και ο Αντώνης Τρίτσης που πρέσβευαν αυτή την λογική. Καθόλου τυχαίο
δεν είναι ότι οι περισσότεροι από αυτούς του νόμους βρίσκονται σε ισχύ ακόμη και σήμερα.
Μάλιστα κάποιοι εξ αυτών απειλήθηκαν και απειλούνται με κατάργηση, για να αντικατασταθούν
με νομοθετήματα που δεν υιοθετούν το καινοτόμο στίγμα της "Αλλαγής". Αντιθέτως...
Αν και το νομοθετικό έργο των πρώτων χρόνων του ΠΑΣΟΚ σε γενικές γραμμές είναι γνωστό,
αξίζει να θυμηθούμε μερικούς μόνον από τους νόμους που το συνέθεσαν. 
 
 Αποποινικοποίηση μοιχείας: Το περίφημο άρθρο 357 του ποινικού κώδικα που όριζε την
εξωσυζυγική σχέση ως ποινικό αδίκημα ήταν ένας νομικός αναχρονισμός που καταργήθηκε το
1982 με τον νόμο 1272. Ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης, Στάθης Αλεξανδρής, αντιμετωπίζει
αντιδράσεις από την εκκλησία που πιστεύει ότι με τον νόμο αυτό υποσκάπτονται τα θεμέλια της
ελληνικής οικογένειας, ενώ γίνονται ακόμη και διαδηλώσεις εναντίον του. Παρόλα αυτά ο νόμος
ψηφίζεται και οι... "συλλήψεις με τα σεντόνια" αποτελούν παρελθόν. Ταυτόχρονα μάλιστα με τον
ίδιο νόμο μετατρέπεται σε ποινικό αδίκημα η ενδο-οικογενειακή βία. Μία ρύθμιση εξαιρετικά
σημαντική στην κατεύθυνση της γυναικείας χειραφέτησης στις αρχές του 1980. Η ταυτόχρονη
αυτή ρύθμιση δεν βρίσκει σύμφωνη την Νέα Δημοκρατία. Μάλιστα – σύμφωνα με τον τύπο της
εποχής- κορυφαίο στέλεχός της έλεγε στους διαδρόμους της Βουλής ότι "το ΠΑΣΟΚ
αποποινικοποίησε την γκαρσονιέρα και ποινικοποίησε την κρεβατοκάμαρα". 
 
 Μονοτονικό σύστημα – Κατάργηση ποδιάς: Με ένα Προεδρικό Διάταγμα την ίδια χρονιά, η
"περισπωμένη" η "ψιλή" και η "δασεία" αποτελούν παρελθόν για την εκπαίδευση και για την
ελληνική γλώσσα. Καθιερώνεται το μονοτονικό σύστημα. Μια αλλαγή που σοκάρει τους
συντηρητικούς της εποχής, ιδίως επειδή συνοδεύεται και από την κατάργηση της μπλε σχολικής
ποδιάς. Την ποδιά θέλησε να επαναφέρει 10 χρόνια αργότερα στα σχολεία ο Βασίλης
Κοντογιαννόπουλος, υπουργός Παιδείας της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. 
 
 Πανεπιστημιακό άσυλο: Το θεσμό που έσπευσε πρώτη να καταργήσει η Άννα
Διαμαντοπούλου και ολοκλήρωσε το έργο της η σημερινή κυβέρνηση, θεσμοθέτησε το ΠΑΣΟΚ
με τον νόμο 1268/82. Νόμος πλαίσιο με τίτλο "Για τη λειτουργία των Ανωτάτων Εκπαιδευτικών
Ιδρυμάτων". Θεσμοθετεί το άσυλο και την διακίνηση των ιδεών. Ένα νομοσχέδιο που συνδέεται
εκείνη την περίοδο με την δικαίωση των φοιτητικών αγώνων την περίοδο της Χούντας και της
μεταπολίτευσης. Παράλληλα θεσμοθετούνται οι διαδικασίες της φοιτητικής συμμετοχής στην
διοίκηση των πανεπιστημίων και σειρά άλλων αιτημάτων για την δημοκρατική λειτουργία του
ΔΕΠ (Διδακτικό Επιστημονικό Προσωπικό). 
 
 Ο νόμος 1264 για τα συνδικάτα: Μία από τις σημαντικότερες παρακαταθήκες των πρώτων
χρόνων της διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ αποτελεί ο νόμος 1264/82 για την λειτουργία του
συνδικαλιστικού κινήματος και την εργασία. Ο νόμος καταργεί το θεσμικό πλαίσιο που ίσχυε
έως τότε μετά από πολλές διαβουλεύσεις και μεταξύ άλλων το δικαίωμα της εργοδοτικής
ανταπεργίας (lock out). Υπεύθυνος, ως υπουργός Εργασίας, ο Απόστολος Κακλαμάνης. Ο
νόμος αυτός είναι ο πλέον προοδευτικός των δυτικών κοινωνιών και της Ευρώπης εκείνη την
περίοδο. Θεμελιώνει τους όρους άσκησης του δικαιώματος της απεργίας, την συνδικαλιστική
δράση και σειρά άλλων ζητημάτων. Πάντως από τις διατάξεις του εξαιρέθηκαν τα ναυτεργατικά
σωματεία για τα οποία θεσπίστηκε ειδικό καθεστώς. Παραμένει η βάση του εργατικού δικαίου
έως σήμερα και την κατάργησή του ανήγγειλε ο σημερινός πρωθυπουργός Κυριάκος
Μητσοτάκης στην συνέντευξη τύπου που παραχώρησε στην ΔΕΘ. 
 
 Το Εθνικό Σύστημα Υγείας: Το 1983 ψηφίζεται ένας από πλέον εμβληματικούς νόμους του
ΠΑΣΟΚ, αυτός που δημιουργεί το ΕΣΥ. Το πρόσωπο που συνδέθηκε με την δημιουργία ενός
ενιαίου, εθνικού συστήματος υγείας με στόχο την πρόσβαση κάθε ανθρώπου είναι ο πατέρας
της προέδρου του Κινήματος Αλλαγής, Γιώργος Γεννηματάς. Ο νόμος αυτός αποτέλεσε
παράδειγμα διεθνούς κύρους αφού σε μία χώρα του δυτικού κόσμου διαμορφώνεται ένα
σύστημα υγείας καθολικής πρόσβασης στηριγμένο και σε αξίες των χωρών του "ανατολικού
μπλόκ". Έτσι εκτός από αίτημα με τεράστια κοινωνική αποδοχή διαθέτει και ιδεολογικά
χαρακτηριστικά. 
 
 Πολιτικός γάμος – Νόμιμες αμβλώσεις: Μία ακόμη σύγκρουση του ΠΑΣΟΚ με την Εκκλησία
αποτέλεσε η θεσμοθέτηση του πολιτικού γάμου με τον νόμο 1329 που ψηφίζεται το 1983. Ενώ
το 1986 θα συμπληρωθεί με την νομιμοποίηση των αμβλώσεων. Σε νόμο του 1984
προβλέπεται και το δικαίωμα ίσης αμοιβής για ίση εργασία ανδρών και γυναικών. Οι ρυθμίσεις
αυτές αποτελούν ακόμη την βάση της εθνικής νομοθεσίας για τα ζητήματα ισότητας των δύο
φύλων. 
 
 Ψήφος στα 18: Μία ακόμη καινοτομία των κυβερνήσεων της Αλλαγής. Οι νέοι εισέρχονται
δυναμικά στο πολιτικό προσκήνιο με την ψήφιση του νόμου 1329/83. Ο νόμος αυτός
αμφισβητείται έντονα από την Νέα Δημοκρατία. Θα ανανεωθεί με την ψήφο στα 17 που ψήφισε
η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ το 2016. 
 
 Αναγνώριση Εθνικής Αντίστασης – Φάκελοι: Η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης είναι
ένα από τα πρώτα νομοθετήματα που θα φέρει η κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου το 1982.
Μεταξύ άλλων περιλαμβάνει και τις συντάξεις των αντιστασιακών, πλην όμως έχει έντονη
πολιτική λειτουργία. Εκφράζει την προσωπική αντίληψη που είχε ο Ανδρέας Παπανδρέου για
την "εθνική συμφιλίωση". Παράλληλα το 1986 ανοίγει ο δρόμος για την καταστροφή των
περίφημων "φακέλων της ασφάλειας" με την νομοθεσία του ΠΑΣΟΚ που επιτρέπει την
πρόσβαση στα δημόσια έγγραφα. Πολλοί αγωνιστές της περιόδου της Χούντας αλλά και του
εμφυλίου ανακαλύπτουν πως του "φακέλωνε" το καθεστώς. 
 
 Μνήμη 
 
 Στις 18 Οκτωβρίου του 1981, δεν ήρθε "ο σοσιαλισμός", με την μαρξιστική-λενινιστική έννοια του
όρου. Άλλωστε ο Ανδρέας Παπανδρέου ουδέποτε υποσχέθηκε κάτι τέτοιο, παρά την έντονη
ρητορική του απέναντι σε κορυφαίους θεσμούς της Δύσης όπως η ΕΟΚ και το ΝΑΤΟ. Αντιθέτως
δήλωνε ότι αναζητά εναλλακτικούς δρόμους για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της χώρας
που θα περνούν μέσα από την δημοκρατική διαδικασία των εκλογών.Τα μετέπειτα χρόνια
άλλαξε ο κόσμος ριζικά, και μαζί του το ΠΑΣΟΚ.
Στην συλλογική συνείδηση όμως και σε όσους τα "κουβαλούν" ακόμη στις αναμνήσεις τους, τα
πρώτα χρόνια της Αλλαγής, έγινε ορατή μια κοινωνική μεταβολή. Στο προσκήνιο ήρθαν νέα
κοινωνικά στρώματα. Οι μισθολογικές αναβαθμίσεις δημοσίων υπαλλήλων, αγροτών,
χαμηλόμισθων της περιόδου ακόμη μνημονεύονται. Όχι μόνον ως οικονομικό ζήτημα
αλλά ως κοινωνική αναγνώριση.
Ένα σημαντικό τμήμα της ελληνικής κοινωνίας στις αρχές της δεκαετίας του ’80 βρήκε
μέσω του ΠΑΣΟΚ και της Αλλαγής ένα κανάλι εκτόνωσης και απαλλαγής από την
καταπίεση και την περιθωριοποίηση δεκαετιών ολόκληρων. Μια αίσθηση που και η
σύγχρονη ελληνική κοινωνία δεν θα σταματήσει να αναζητά...