Η σωστή εκτίμηση για το χαρακτήρα αυτού του συμβιβασμού, όπως και των δυνάμεων που πήραν μέρος σ' αυτόν, ήταν πολύτιμο εργαλείο για την ανάλυση των νέων συνθηκών που προέκυπταν και των νέων καθηκόντων για το μαζικό λαϊκό κίνημα στη νέα κατάσταση.

Στις 29 Ιούλη η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ δίνει την εκτίμησή της και ανακοινώνει τις θέσεις της:

«1. Η ασίγαστη πάλη του ελληνικού λαού κατά της στρατιωτικής φασιστικής δικτατορίας, η έντονη λαϊκή αντίδραση στο χουντικό πραξικόπημα - προδοσία σε βάρος της Κύπρου και της Ελλάδας και η αντίσταση του κυπριακού λαού, η επέμβαση τουρκικών δυνάμεων στη Μεγαλόνησο, ύστερα από την επέμβαση της χούντας, η διεθνής απομόνωσή της, όλα αυτά, όξυναν στο έπακρο την κρίση του τυραννικού καθεστώτος. Η δικτατορία και οι νέοι προστάτες της βρέθηκαν σε αδιέξοδο. Η αντίσταση στη χούντα επεκτεινόταν και στο στρατό. Η παραμονή της χούντας στη διακυβέρνηση της χώρας εγκυμονούσε άμεσο κίνδυνο για το φασιστικό καθεστώς, την αμερικανοκρατία και το ΝΑΤΟ.

Μπροστά σ' αυτή την κατάσταση, η χουντική ηγεσία, με οδηγίες της Ουάσιγκτον και των άλλων ηγετικών ΝΑΤΟικών κύκλων ανέθεσε τη διακυβέρνηση της χώρας σε συντηρητικούς αστούς πολιτικούς, με επικεφαλής τον Κ. Καραμανλή.

2. Στην πολιτική ζωή σημειώνεται μια αλλαγή. Η αλλαγή αυτή, προϊόν μιας συμφωνίας ανάμεσα στη χούντα, στους Αμερικανούς, στους άλλους κύριους εταίρους του ΝΑΤΟ και στους παραπάνω πολιτικούς παράγοντες, συνίσταται στο ότι αποσύρθηκε από το προσκήνιο η χούντα και ήρθε πολιτική κυβέρνηση.

Η τέτοια αλλαγή αποτελεί προσπάθεια αναπροσαρμογής της πολιτικής των Αμερικανών και των άλλων κύριων δυνάμεων του ΝΑΤΟ στις νέες συνθήκες, εθνικές και διεθνείς. Αποβλέπει στην εκτόνωση της συμπυκνωμένης λαϊκής αγανάκτησης, στη ματαίωση της ριζικής δημοκρατικής μεταβολής, στη διατήρηση των στρατηγικών θέσεων των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ στη χώρα μας και στην επέκτασή τους στην Κύπρο και γενικότερα στη Μεσόγειο. Ταυτόχρονα, η αλλαγή αυτή αποτελεί ομολογούμενη χρεοκοπία της χούντας και της αμερικανοκρατίας, μια ήττα τους. Δημιουργεί νέες δυνατότητες για το δημοκρατικό αγώνα του λαού».

Παραθέσαμε ένα μεγάλο απόσπασμα της απόφασης της ΚΕ του ΚΚΕ για το χαρακτήρα της μεταπολίτευσης , για να κρίνει ο αναγνώστης τη σαφήνεια, αλλά και την ευστοχία μιας υποδειγματικής ανάλυσης της συγκεκριμένης πραγματικότητας. Μιας ανάλυσης που φώτισε το δρόμο όχι μόνο των κομμουνιστών αλλά και του προοδευτικού κινήματος στη χώρα μας στο σύνολό του. Και θα πρέπει να συνυπολογίσει κανείς ότι εκείνη την περίοδο το ΚΚΕ ήταν ακόμη, τυπικά, στην παρανομία. Στην πράξη όμως και στη συνείδηση του ελληνικού λαού, η νομιμοποίησή του είχε ήδη συντελεστεί.

Τον Ιούλη του 1974 αποδείχτηκε για μια ακόμη φορά ότι οι εξελίξεις στην Ελλάδα είχαν άμεση σχέση και επίδραση στην Κύπρο και αντιστρόφως. Κάθε κίνηση των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ στην Κύπρο είχε άμεση αντανάκλαση στις ελλαδικές εξελίξεις. Ετσι και τα γεγονότα εκείνου του Ιούλη δεν ξέφυγαν από τον κανόνα.

Στις 15 Ιούλη οι δυνάμεις της χούντας, με την ενίσχυση και την καθοδήγηση των αμερικανονατοϊκών ιμπεριαλιστών, προχώρησαν σε πραξικόπημα στην Κύπρο και στην ανακήρυξη του φασίστα Σαμψών ως προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η επιχείρησή τους αποσκοπούσε στο πέρασμα ακέραιης της γραμμής του ΝΑΤΟ στην Κύπρο.

Οι Τούρκοι άρπαξαν την ευκαιρία, στις 20 Ιούλη έκαναν απόβαση και κατέκτησαν ένα μέρος της Βόρειας Κύπρου με τη δικαιολογία να «περιφρουρήσουν» τα δικαιώματα της τουρκοκυπριακής κοινότητας.

Λίγες μέρες μετά, μια νέα επεκτατική επιχείρηση - αστραπή τους έφερε να κατέχουν το 40% περίπου του εδάφους του νησιού.

Μετά απ' αυτό η κατάσταση στην Ελλάδα περιπλέκεται. Κηρύσσεται γενική επιστράτευση. Παράλληλα αρχίζει ένας μαραθώνιος διαβουλεύσεων μεταξύ Αθήνας - Ουάσιγκτον - Λονδίνου.

Είναι χαρακτηριστικό για το πόσο βαθιά στην υπόθεση είναι μπλεγμένοι οι Αμερικανοί, ότι ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Χένρι Κίσινγκερ, προαναγγέλλει από τις 22 Ιούλη , δηλαδή δύο μέρες πριν, ότι «... επίκειται πολιτική αλλαγή στην Αθήνα»!Αξίζει, επίσης να σημειωθεί ότι στις 20 Ιούλη , ημέρα της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, επισκέφθηκε την Αθήνα ο υφυπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Σίσκο, ο οποίος και αναλαμβάνει όλες τις διαβουλεύσεις ως σύνδεσμος μεταξύ ΗΠΑ - ΝΑΤΟ από τη μία πλευρά και της χούντας από την άλλη.

Οι συσκέψεις ακολουθούν η μία την άλλη, τα πρωτοπαλίκαρα της χούντας με επικεφαλής το «σκύλο της ΕΣΑ», Δ. Ιωαννίδη, έχοντας ολοκληρώσει το έγκλημα κατ' εντολή των αφεντικών τους, εξαφανίζονται. Αφήνουν στη θέση τους για τις τελικές διευθετήσεις, τον «Πρόεδρο της Δημοκρατίας», Φ. Γκιζίκη, και τους ομοϊδεάτες τους στρατηγούς (Μπονάνο, Γαλατσάνο, Παπανικολάου, Αραπάκη). Από το απόγευμα της 20ής Ιούλη αρχίζει το γαϊτανάκι: Οι Αμερικανοί έχουν δείξει από καιρό την προτίμησή τους στη «λύση Καραμανλή», ο Γκιζίκης αρχίζει τις επαφές με γνωστά στελέχη του αστικού πολιτικού κόσμου, Αβέρωφ, Μαύρο, Κανελλόπουλο, Γαρουφαλιά, Μαρκεζίνη, Νόβα, κ.ά. Κύριο αντικείμενο αυτών των επαφών είναι οι όροι παράδοσης της εξουσίας από τη χούντα σε πολιτική κυβέρνηση η οποία όμως θα διασφαλίζει αφ' ενός τη νομιμοφροσύνη στις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ και θα δίνει ελάχιστες εγγυήσεις για την τύχη των πραξικοπηματιών.

Κανένας από τους παράγοντες που πήραν μέρος σ' αυτές τις κινήσεις δεν μπορούσε να παραγνωρίσει τον λαϊκό παράγοντα ο οποίος παρακολουθεί με αγωνία τα γεγονότα. Το απόγευμα της 23ηςΙούλη πραγματοποιούνται συγκεντρώσεις χιλιάδων ανθρώπων στο κέντρο της Αθήνας, το χουντικό καθεστώς και μαζί μ' αυτό και οι Αμερικανοί προστάτες του παρακολουθούν έντρομοι την οργή του κόσμου που απαιτεί την αμνηστία όλων των πολιτικών κρατουμένων, την παραδειγματική τιμωρία των δικτατόρων και των συνεργατών τους, την αποχώρηση από το ΝΑΤΟ, μια άλλη πορεία για τον τόπο. Οι συγκεντρώσεις αυτές επιταχύνουν τις πολιτικές ίντριγκες μέχρι που αργά το βράδυ ανακοινώνεται ότι επιστρέφει από το Παρίσι ο Καραμανλής για να αναλάβει την εξουσία.

Ο χαρακτήρας της μεταπολίτευσης , ο συμβιβασμός και οι δυνάμεις που πήραν μέρος σ' αυτόν, καθόρισαν τις πολιτικές εξελίξεις των επόμενων δεκαετιών. Η άρχουσα τάξη αντιλαμβανόταν ότι δε θα μπορούσε πλέον να ασκεί την εξουσία όπως πριν το 1967, όφειλε έστω και για τα μάτια του κόσμου, να αποδεχτεί τη νέα πραγματικότητα από τη ριζοσπαστικοποίηση του λαού. Η έξοδος από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, που ανακοίνωσε ο Καραμανλής λίγες μέρες μετά την αλλαγή, η νομιμοποίηση του ΚΚΕ, και ορισμένα άλλα μέτρα εκδημοκρατισμού, προχώρησαν κάτω από την πίεση που ασκούσε το λαϊκό κίνημα. Ωστόσο το κίνημα αυτό δεν ήταν σε θέση τέτοια που θα του επέτρεπε να βάλει τη σφραγίδα του στις εξελίξεις, να χαράξει μια άλλη πορεία για τον τόπο.