ΟΤΑΝ ΠΕΡΝΟΥΝ ΟΙ ΓΕΡΑΝΟΙ του Μιχαήλ Καλατόζωφ

από τον Γιάννη Ν. Γκακίδη

Λίγο πριν τον πόλεμο, στην Σοβιετική Ένωση, οι άνθρωποι εργάζονται πυρετωδώς προκειμένου να πραγματοποιήσουν το όνειρο του σοσιαλισμού. Δύο νέοι, ο Μπόρις και η Βερόνικα, ζούν τον έρωτά τους κάνοντας σχέδια για το μέλλον. Το ξέσπασμα του πολέμου θα ανατρέψει τα πάντα. Ο Μπόρις θα στρατολογηθεί εθελοντικά και θα βρεθεί στο μέτωπο.

Ο Μιχαήλ Καλατόζοφ, με βάση το θεατρικό του Βίκτορ Ρόζοφ, μας αφηγείται μια συνήθη λυπητερή ιστορία απ’ αυτές που δημιουργεί ο πόλεμος. Αυτό ωστόσο είναι η πρόφαση για να θέσει πάγια ερωτήματα σε σχέση με καταστάσεις και έννοιες που απασχολούν τον άνθρωπο. Είναι το περίβλημα μιας υπόθεσης με αρκετές στρώσεις και έναν πυρήνα που καίει σαν τη λάβα. Από κακή συγκυρία οι δύο νέοι δεν προλαβαίνουν να αποχαιρετιστούν. Στο σημείο αναχώρησης των έμπλεων ενθουσιασμού και λιγότερο σε περίσκεψη ευρισκομένων νέων, έχει συρρεύσει κόσμος πολύς. Ανάμεσα στους εθελοντές και ο Μπόρις σε περίσκεψη, ψάχνει τη Βερόνικα. Aπό την άλλη μεριά, αγωνιώντας μέσα στο πλήθος, η Βερόνικα αναζητά τον αγαπημένο της. Δεν θα μπορέσει να του δώσει το πακετάκι για τον δρόμο. Μα το χειρότερο δεν θα σμίξουν ούτε τα βλέμματά τους για το νεύμα του αποχαιρετισμού και την υπόσχεσης αγάπης. Όμορφη συγκινητική σκηνή. Σ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου ούτε ένα νέο δεν πήρε η Βερόνικα από τον Μπόρις. Ταυτοχρόνως, η ηρωίδα έχει χάσει τους γονείς και το σπίτι της κατά τη διάρκεια βομβαρδισμού και φιλοξενείται από την οικογένεια του Μπόρις. Πολιορκούμενη από τον ξάδερφο του Μπόρις τελικά ενδίδει. Παράξενο που ενδίδει σε ένα βαθμό, ανθρωπίνως κατανοητό σε έναν άλλο. Οι ανάγκες του κάθε ανθρώπου ορίζονται από την ιδική του ιδιοσυγκρασία.

Τίποτα μέχρι τώρα το ασύνηθες και άγνωστο για όλους μας. Εδώ όμως θα τεθεί ένα οντολογικό ερώτημα για την έννοια της πατρίδος και δύο εκ διαμέτρου αντίθετες στάσεις και συμπεριφορές, που προσπαθούν να την ερμηνεύσουν. Τι είναι τέλος πάντων η πατρίδα; Γιατί ο Μπόρις κατατάσσεται εθελοντής, βάζοντας την πατρίδα υπεράνω του έρωτά του και της αγαπημένης του; Γιατί ο ξάδερφος αποφεύγει τη στράτευση; Είναι ο φόβος του θανάτου και η ελπίδα ευόδωσης του πολύποθου έρωτα; Τι είναι για τούτον η πατρίδα; Μάλλον πρόκειται για έναν υπερφίαλο καλλιτέχνη, καθότι πιανίστας, με πασιφιστικές διαθέσεις, σε λάθος χρόνο. Ο πόλεμος μαίνεται κόντρα στους Ναζί που έχουν εισβάλλει στη χώρα του και αυτός κρύβεται πίσω από τα φουστάνια του μονομερούς έρωτά του και πίσω από τις ουρές των πιάνων.

Αν θυμηθώ από την ιστορία μεγάλους άνδρες και δη καλλιτέχνες, ο Αισχύλος στον Μαραθώνα, ο Σωκράτης στην Ποτίδαια κοκ. Συγχωρήστε μου τη σύγκριση. Από την πλευρά τους, ο Μπόρις και οι συν αυτώ, επιθυμούν να υπερασπίσουν την πατρίδα. Προφανώς για τον Μπόρις η πατρίδα δεν είναι κάτι αφηρημένο, παρά η αγαπημένη του Βερόνικα, η οικογένειά του, η ελευθερία του, ακόμη και η γη με τα δέντρα που γεννήθηκε και μεγάλωσε. Βεβαίως στο όλο εγχείρημα της εθελοντικής στράτευσης εμπεριέχεται και το θράσος της νιότης, η πεποίθηση της αθανασίας, η άγνοια του τι εστί πόλεμος.

Ας δούμε και έναν άλλο έρωτα στην αφηγούμενη ιστορία, πιθανότατα δευτερευούσης σημασίας, αλλά σε αντιδιαστολή με αυτόν του Μπόρις και της Βερόνικα. Ένας λειτουργός του κόμματος και της εξουσίας γενικότερα, θέλει να ικανοποιήσει την εξεζητημένη επιθυμία της αγαπημένης του, παρότι αμφότεροι σε φάση «ερωτικής εφεδρείας» καθότι μεσήλικες. Βόλτα με αυτοκίνητο, όταν δεν υπάρχουν καν μέσα για μεταφορά τραυματιών στο νοσοκομείο. Η σύγκριση και ο παραλληλισμός ανάμεσα στους αληθινούς γερανούς πουλιά και αυτούς των ναυπηγείων και εργοταξίων, δεν είναι παρά μια σημειολογία για τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Βέβαια άλλο σοσιαλιστικός ρεαλισμός και άλλο πραγματικότητα, μας έδειξε η ιστορία. Αλλά αυτό είναι για άλλη ώρα.

Η ιστορία των «γερανών που πετούνε», έχει μιαν ιδιάζουσα επικαιρότητα. Το ερώτημα περί πατρίδος είναι διαχρονικό, ωστόσο σήμερα τίθεται επιτακτικά εκ νέου. Τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης τις βιώσαμε και τις βιώνουμε με τον χειρότερο τρόπο, καθότι κοντά στους πτωχούς προστέθηκαν και οι νεόπτωχοι. Η μικροαστική και μεσοαστική τάξη εξαφανίζεται. Οι γεωργοί γίνονται έρμαια των εταιριών με το codex alimentarius με το πρόσχημα προάσπισης της υγείας των πολιτών. Οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες πολτοποιούνται, η αλλοτρίωση της ταυτότητας στην ημερήσια διάταξη. Η ανάγκη του «ανήκειν» και «συνανήκειν» μοιάζει με καταφύγιο. Κόντρα στην παγκοσμιοποίηση τα κράτη έθνη αποτελούν ελπίδα και προοπτική διεξόδου από το τέλμα της ύφεσης και εν τέλει της καταστροφής. Συμπτωματικά από την μια μεριά υπάρχουν οι ΗΠΑ και το τρέιλερ που λέγεται Ευρωπαϊκή Ένωση και από την άλλη η Ρωσία με διακριτικό σύμμαχο την Κίνα. Ως αποτέλεσμα όλου αυτού του αχταρμά έχουμε τη συγκέντρωση κεφαλαίων σε ελάχιστους ανθρώπους και τον απόλυτο έλεγχο του κόσμου δια της οικονομικής κυριαρχίας. Μοναδικό κίνητρο το κέρδος, χωρίς όρια, με απλσηστία και φυσικά χωρίς ήθος. Στην ουσία τα κράτη έθνη ως λειτουργικές οντότητες δεν υφίστανται πια ή αν θέλετε δια το κομψόν του πράγματος υφίστανται με μια άνευ προηγουμένου υποβάθμιση. Τι είναι τελικά οι φορείς Moodys, JP Morgan, Goldman Sachs κτλ., που καθορίζουν την αξία και την τύχη ενός κράτους, δανείζοντάς το εξωφρενικούς όρους και όρους υποτέλειας; Πως μπορεί ένα κράτος να δανείζεται από μιαν εταιρεία; Τελικά τα κράτος σαν έννοια ή και οντότητα, εμπεριέχεται στις 3, 4 προαναφερθείσες εταιρείες με το όνομα «αγορά»; Και τι στο διάολο πολίτες είμαστε εμείς με πολιτική υπόσταση, έρμαια μερικών επιχειρηματιών;

Ίσως τα πράγματα την εποχή του πολέμου να ήταν πιο απλά. Τόσο για την έννοια της πατρίδος, όσο και για την ευκολία διάκρισης του εχθρού από τον φίλο. Το βλέπουμε και στους χαρακτήρες των «Γερανών που Πετούν». Δεν είναι μόνον ο Μπόρις και οι συνομήλικοί του που στρατολογούνται εθελοντικά. Είναι η φιγούρα του πατέρα του Φέντια ο οποίος δείχνει να έχει σαφή θέση και στάση για το τι είναι πατρίδα, τι είναι καθήκον, τι πάει να πει ουμανισμός και πως αντιμετωπίζεις τη ζωή με ρεαλισμό, χωρίς ούτε μια στιγμή να γίνεσαι κυνικός. Βέβαια δεν είναι η αλήθεια της ταινίας ίδια με αυτήν του τότε πολέμου, αλλά σίγουρα εμπεριέχει κάποιες αλήθειες, αντίστοιχες με την πραγματικότητα.

Πάντως η ταινία του Καλατόζοφ θεωρείται εμβληματική της περιόδου απελευθέρωσης από την Σταλινική και καθεστωτική λογοκρισία.

Την ταινία υποστηρίζουν με την εξαιρετική φωτογραφία ο Σεργκέι Ουρουσέβσκι και ερμηνευτικά οι: Τατιάνα Σαμοίλοβα, Αλεξέι Μπατάλοφ, Βασίλι Μέρκυρεφ (επιβλητική παρουσία με χαμηλούς τόνους), Αλεξάβτερ Σβορίν. Με βραβείο στις Κάννες ο σκηνοθέτης Μιχαήλ Κολατόζφ και ερμηνείας η Τατιάνα Σαμοϊλοβα.