To δημοσίευμα των New York Times αναφέρεται στον “παγκόσμιο νότο” και τις αξιώσεις του από τη Δύση σε ό,τι αφορά τους κλεμμένους θησαυρούς. Το «Ανήκομεν εις την Δύσιν» εξαιρεί άραγε την Ελλάδα ως χώρα του Ευρωπαϊκού νότου; Από το δημοσίευμα πάντως, σίγουρα.

Σύμφωνα με τους ΝΥΤ, η συζήτηση για την επιστροφή της άδικα αποκτηθείσας κληρονομιάς από χώρες του παγκόσμιου νότου εστιαζόταν, μέχρι τώρα, σε μεγάλο βαθμό στα βήματα που έλαβαν δυτικά μουσεία και κυβερνήσεις. Αλλά μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, σε χώρες όπως το Καμερούν και η Ινδονησία, εργαζόμενοι στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς, κυβερνητικοί αξιωματούχοι και ακτιβιστές θέτουν τις βάσεις για την ανάκτηση χαμένων θησαυρών, μια διαδικασία που οι περισσότεροι αναμένουν ότι θα διαρκέσει χρόνια.

Η αναγνώριση των αντικειμένων και η διασφάλιση της ανάκτησής τους είναι μόνο ένα μέρος της εργασίας. Οι προκλήσεις περιλαμβάνουν τον προσδιορισμό του ποιος θα κατέχει και θα φροντίζει τα αντικείμενα, την αναβάθμιση της μουσειακής υποδομής, τη συμμετοχή των κοινοτήτων και την αφύπνιση του δημόσιου ενδιαφέροντος.

«Έχουμε μια τεράστια αποστολή», δήλωσε ο Placide Mumbembele Sanger, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κινσάσα που συμβουλεύει την κυβέρνηση της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό. «Αυτό δεν είναι κάτι που μπορούμε να ολοκληρώσουμε σε πέντε χρόνια», πρόσθεσε. «Θα είναι μια μακρά διαδικασία».

Γερμανία, Ολλανδία, Γαλλία και Βέλγιο έχουν θέσει εθνικές κατευθυντήριες γραμμές για τη διεκπεραίωση των αξιώσεων και την επιστροφή αντικειμένων. Ένα ορόσημο σε αυτή τη διαδικασία ήρθε πέρυσι, όταν η Γερμανία μεταβίβασε την κυριότητα 1.100 χάλκινων αντικειμένων του Μπενίν στη Νιγηρία.

Οι εργαζόμενοι στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς στο Καμερούν, το Κονγκό, την Ινδονησία και το Νεπάλ, δήλωσαν ότι παρακολουθούν στενά τις εξελίξεις στη Νιγηρία. Τα ερωτήματα σχετικά με την επιστροφή της κληρονομιάς στις κοινότητες καταγωγής τους απασχολούν επίσης: Στο Νεπάλ, τα αγάλματα που αντιπροσωπεύουν θεούς επιστρέφουν στους τόπους λατρείας από τους οποίους είχαν κλαπεί, ενώ στην Ινδονησία η κυβέρνηση συνομιλεί με τους περιφερειακούς επιμελητές μουσείων για να καταστήσει τα μουσεία πιο προσιτά, ώστε τα τελετουργικά αντικείμενα να μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε θρησκευτικές τελετές.

Οι εργαζόμενοι στον παγκόσμιο νότο τόνισαν επίσης την ανάγκη συνεργασίας στην έρευνα του ιστορικού πλαισίου των απωλειών και των ιστοριών πίσω από μεμονωμένα αντικείμενα.

Μια ματιά στις εξελίξεις σε τέσσερις χώρες.

Ινδονησία

Το εντυπωσιακό διαμάντι Lombok, σε ένα περίπλοκα σφυρήλατο εξάγωνο από χρυσά λουλούδια και φύλλα, είναι ένας από τους σχεδόν 500 πολιτιστικούς θησαυρούς της Ινδονησίας που αποκτήθηκαν άδικα κατά τη διάρκεια της ολλανδικής αποικιοκρατίας και επιστρέφουν σπίτι τον επόμενο μήνα. Οι αποκαταστάσεις, που ανακοινώθηκαν στις 6 Ιουλίου από την ολλανδική κυβέρνηση, είναι πιθανό να είναι οι πρώτες από τις πολλές: Δεκάδες χιλιάδες ινδονησιακά αντικείμενα παραμένουν σε μουσεία στην Ευρώπη, κυρίως στην Ολλανδία.

Οι προετοιμασίες της Ινδονησίας για την παραλαβή της κληρονομιάς της έχουν αναπτυχθεί παράλληλα με τις δομές που έχει δημιουργήσει η Ολλανδία. Τον Φεβρουάριο του 2021, ο υπουργός Πολιτισμού της Ινδονησίας δημιούργησε μια ομάδα αποκατάστασης αντίστοιχη της επιτροπής της ολλανδικής κυβέρνησης, με επικεφαλής έναν πρώην πρεσβευτή στην Ολλανδία. Το 2022, η κυβέρνηση της Ινδονησίας έστειλε επίσημο αίτημα στην Ολλανδία για την επιστροφή οκτώ ομάδων αντικειμένων: η αποκατάσταση του Ιουλίου περιελάμβανε τέσσερις από αυτές τις ομάδες. Η ολλανδική επιτροπή δεν έχει εκδώσει ακόμη την απόφασή της για τις υπόλοιπες τέσσερις.

Επειδή τα αντικείμενα έφυγαν από την Ινδονησία πριν από περισσότερο από έναν αιώνα, οι τοπικές αφηγήσεις που συνδέονται με αυτά έχουν σε πολλές περιπτώσεις χαθεί. Για παράδειγμα, κάθε ένα από τα δαχτυλίδια στον θησαυρό Lombok που επιστρέφει, «έχει τη δική του ιστορία».

Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό

Όταν ο Jean-Michel Sama Lukonde, πρωθυπουργός της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, έλαβε έναν κατάλογο 84.000 αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς του Κονγκό από τον ομόλογό του στο Βέλγιο πέρυσι, ήταν η συμβολική αρχή αυτού που ο Lukonde περιέγραψε ως «επανοικειοποίηση της εθνικής μας μνήμης».

Μετά από αυτό, η κυβέρνηση του Κονγκό υιοθέτησε διάταγμα για τη δημιουργία ενός συστήματος διαχείρισης της αποκατασταθείσας πολιτιστικής κληρονομιάς από μουσεία στην Ευρώπη και κάλεσε ειδικούς στην ιστορία της τέχνης, το δίκαιο, τη φιλοσοφία και τις εξωτερικές σχέσεις να τη συμβουλέψουν.

Μέχρι το 1960, το Βέλγιο έλεγχε μια τεράστια περιοχή στην κεντρική Αφρική – περίπου 80 φορές το μέγεθος της ίδιας της ευρωπαϊκής χώρας – συμπεριλαμβανομένης της σημερινής Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό. Βέλγοι εξερευνητές, στρατιώτες, κυβερνητικοί εκπρόσωποι, έμποροι και ιεραπόστολοι πήραν στη χώρα τους αντικείμενα που είχαν κλέψει, αγοράσει ή αποκτήσει με άλλο τρόπο.

Το άγαλμα Nkisi Nkondi, μια ξύλινη φιγούρα που λεηλατήθηκε από έναν Βέλγο έμπορο, είναι μεταξύ χιλιάδων αντικειμένων στο Μουσείο Αφρικής του Βελγίου που αναμένεται να επιστραφούν στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό.

Πέρυσι, το κοινοβούλιο του Βελγίου ενέκρινε νόμο που ανοίγει το δρόμο για επιστροφές πολιτιστικών αγαθών στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, τη Ρουάντα και το Μπουρούντι.

Καμερούν

Πέρυσι, η Sylvie Njobati, μια ακτιβίστρια πολιτιστικής κληρονομιάς από το Καμερούν, σημείωσε μια σημαντική νίκη στην εκστρατεία της να φέρει στο σπίτι λεηλατημένα αντικείμενα από τη Γερμανία.

Χρησιμοποιώντας το όνομα BringBackNgonnso στο Twitter, η Njobati ασκεί πιέσεις σε γερμανικά μουσεία και ένωσε τις δυνάμεις της στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με άλλες ομάδες που ζητούν την αποκατάσταση της λεηλασίας της αποικιακής εποχής.

Μια ξύλινη φιγούρα διακοσμημένη με κοχύλια που ονομάζεται Ngonnso εκτίθεται στο φόρουμ Humboldt στο Βερολίνο. Για τον λαό του Καμερούν, ο Ngonnso είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα χαμένο τεχνούργημα: Η σκαλιστή φιγούρα είναι η ενσάρκωση της μητέρας της κοινότητάς στην οποία ανήκει η ακτιβίστρια, και η απώλεια της πριν από περισσότερο από έναν αιώνα γίνεται έντονα αισθητή μέχρι σήμερα.

Το Πρωσικό Ίδρυμα Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ο οργανισμός που επιβλέπει τα μεγάλα μουσεία του Βερολίνου, συμφώνησε τον Ιούνιο του 2022 να επιστρέψει τον Ngonnso.

Ωστόσο, υπολογίζεται ότι υπάρχουν ακόμα περίπου 40.000 αντικείμενα του Καμερούν στα γερμανικά μουσεία — περισσότερα από ό,τι στις κρατικές συλλογές στην πρωτεύουσα του Καμερούν, σύμφωνα με έκθεση που εκπονήθηκε από Καμερουνέζους και Γερμανούς μελετητές.

Τα τεχνουργήματα στη Γερμανία περιλαμβάνουν υφάσματα, μουσικά όργανα, τελετουργικές μάσκες, χειρόγραφα, όπλα και εργαλεία, πολλά από τα οποία λεηλατήθηκαν σε βίαιες επιδρομές.

Νεπάλ

Η κατάσταση του Νεπάλ είναι διαφορετική από αυτή των τριών παραπάνω χωρών. Η κληρονομιά του δεν λεηλατήθηκε σε ένα αποικιακό πλαίσιο: Όταν η επανάσταση του 1951 ανέτρεψε την ολοκληρωτική δυναστεία Ράνα που κυβέρνησε τη χώρα για περισσότερο από έναν αιώνα, το Νεπάλ άνοιξε τα σύνορά του στον κόσμο. Δυτικοί ακαδημαϊκοί και τουρίστες αγόρασαν αγάλματα και γλυπτά που λεηλατήθηκαν από ντόπιους, συχνά από ναούς στην κοιλάδα του Κατμαντού, και στη συνέχεια τα έβγαλαν από τη χώρα. Το λαθρεμπόριο έφτασε στο αποκορύφωμά του τη δεκαετία του 1970 και του 1980.

Πολλά από τα λεηλατημένα αντικείμενα έχουν μπει από τότε στις συλλογές των δυτικών μουσείων μέσω κληροδοτημάτων και δωρεών. «Είμαστε μια φτωχή χώρα και οι άνθρωποι είδαν πόσο κερδοφόρο ήταν να πουλήσουν τους θεούς τους», είπε η Alisha Sijapati, η διευθύντρια της εκστρατείας της Εκστρατείας Ανάκτησης Κληρονομιάς του Νεπάλ.

«Το Κατμαντού αντιμετωπίστηκε ως μια εξωτική παιδική χαρά. Οι κοινότητες έχασαν πολλά», είπε. «Βασιζόμαστε σε αυτά τα αγάλματα – έχουν υπερδυνάμεις που μας βοηθούν στη ζωή μας».

Το Nepal Heritage Recovery Campaign, μια ακτιβιστική οργάνωση, ιδρύθηκε το 2021 και έχει ήδη εξασφαλίσει την επιστροφή περισσότερων από 25 κλεμμένων θρησκευτικών αγαλμάτων, σύμφωνα με την Sijapati. Αυτά περιλαμβάνουν ένα γλυπτό 1.000 ετών που απεικονίζει δύο ινδουιστικές θεότητες από το Μουσείο Τέχνης του Ντάλας. Οι ερευνητές της εκστρατείας έχουν εντοπίσει πολλές περισσότερες και τώρα εργάζονται για την επιστροφή τους.

Το Νεπάλ έχει καταλήξει σε ένα σαφές συμπέρασμα σχετικά με το πού ανήκει η αποκατασταθείσα κληρονομιά του – ένα θέμα παγκόσμιας συζήτησης υπό το φως της απόφασης της Νιγηρίας να δώσει τα χάλκινα του Μπενίν σε βασιλικούς απογόνους. Όπου είναι δυνατό και επιθυμητό, η ανακτημένη πολιτιστική κληρονομιά του Νεπάλ επιστρέφεται στην κοινότητα από την οποία κλάπηκε, αφού οι μορφές των γλυπτών έχουν πνευματική σημασία.

Οι Ινδουιστές του Νεπάλ πιστεύουν ότι οι θεοί τους ζουν μέσα σε αυτά τα αγάλματα.