Χριστίνα Κωνσταντακοπούλου
Τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν τον συντάκτη τους, χωρίς να συμπίπτουν κατ' ανάγκη με την άποψη του Tvxs.gr και του ertopen.com
Η πρόσφατη εκλογή του Στέφανου Κασσελάκη στην ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ, έδωσε το έναυσμα για ομοφοβικές επιθέσεις στον ίδιο και στον σύντροφό του. Η εφημερίδα Εστία αποτύπωσε την αγωνία του συντηρητικού και ομοφοβικού κοινού της στο πρωτοσέλιδο της Τρίτης 26 Σεπτέμβρη, στο οποίο έθεσε το ερώτημα «Δύο άνδρες και ένα σκυλί συνιστούν “οικογένεια”»;
Ως ιστορικός, αυτό το ερώτημα με ενδιαφέρει πολύ. Και επειδή η περίοδος που γνωρίζω σχετικά καλά είναι η αρχαία Ελλάδα, και επειδή η αρχαία Ελλάδα, και ειδικά η κλασσική περίοδος, αποτελεί την εμμονή ειδικά του συντηρητικού κοινού στην σύγχρονη Ελλάδα, και χρησιμοποιείται συνεχώς ως πηγή εθνικής υπερηφάνειας και ως χώρος άντλησης παραδειγμάτων για την «σωστή» συμπεριφορά, θα μιλήσω για μια μορφή οικογένειας στην αρχαία Ελλάδα και ειδικά στην αρχαία Κρήτη.
Ένα γνωστό πρόβλημα που έχουμε ως ιστορικοί της αρχαιότητας είναι ότι οι πηγές για την ιστορία, κοινωνία, ήθη και έθιμα της αρχαίας Ελλάδας είναι πάρα πολύ αποσπασματικές. Τα περισσότερα κείμενα που έχουμε αφορούν την ιστορία λίγων πόλεων, δηλαδή βασικά της Αθήνας και μετά της Σπάρτης, της Κορίνθου, της Θήβας, του Άργους, της Σάμου κλπ. Για μεγάλα κομμάτια του ελληνικού κόσμου, οι πληροφορίες μας είναι πάρα πολύ λίγες, και επομένως είναι και πιο δύσκολο να γράψουμε μια συνθετική ιστορία αυτών των κοινωνιών. Το πρόβλημα αυτό είναι γνωστό. Αλλά παρόλη την αποσπασματικότητα των πηγών, έχουμε πληροφορίες για έθιμα και, για να έρθουμε στο θέμα μας, μορφές οικογένειας που ίσως να ξαφνιάσουν τους εθνικόφρονες πατριώτες που μιλάνε για το αρχαίο πνεύμα αθάνατο. Η περίπτωση του ομοφυλοφιλικού γάμου στην Κρήτη είναι μια από αυτές.
Ο Στράβωνας στο έργο του Γεωγραφία διατήρησε μια ιστορία που προέρχεται από τον Έφορο, έναν ιστορικό του 4ου αιώνα π.Χ, του οποίου το έργο διατηρείται μόνο σε αποσπάσματα που βρίσκονται σε έργα άλλων συγγραφέων. O Εφορος λοιπόν μας λέει αυτήν την ιστορία (Στράβωνας 10.4.16–22 = Brill New Jacoby 70 F149), στο πλαίσιο συζήτησης των εθίμων στην Κρήτη και πώς τα έθιμα αυτά σχετίζονται με την Λακωνία και συγκεκριμένα με τον νομοθέτη Λυκούργο. Παραφράζω το επίμαχο κεφάλαιο (Στραβωνας 10.4.21).
Έχουν (οι Κρητικοί) ένα ιδιότυπο ερωτικό έθιμο, γιατί κερδίζουν τους ερωμένους τους όχι με την πειθώ αλλά με απαγωγή. Ο εραστής συνεννοείται με τους φίλους του αγοριού (που θέλει να απαγάγει) τρεις ή τέσσερις μέρες πριν την απαγωγή. Το πέρας της επιδίωξης είναι όταν το αγόρι πάει στο Ανδρείον του απαγωγέα. Και θεωρούν ότι κάποιος αξίζει να γίνει ερωμένος όχι γιατί είναι πιο όμορφος, αλλά γιατί διαπρέπει στην ανδρεία και κοσμιότητα. Αφού δώσει στο αγόρι δώρα, ο απαγωγέας πηγαίνει το αγόρι σε όποιο μέρος της υπαίθρου επιθυμεί. Και όσοι ήταν παρόντες στην απαγωγή, τους ακολουθούν, και συμμετέχουν στο κυνήγι και στα γλέντια για δύο μήνες (δεν επιτρέπεται να κρατήσει το αγόρι για παραπάνω διάστημα), και μετά γυρνάνε στην πόλη.
Το αγόρι γυρνάει (στην οικογένεια του) αφού πάρει δώρα, όπως στολή πολεμική, ένα βόδι, και ένα ποτήρι (αυτά είναι τα δώρα σύμφωνα με τον νόμο), και άλλα δώρα τόσα πολλά και πολυτελή, ώστε και οι φίλοι συμμετέχουν στα έξοδα των δώρων (δηλαδή της προίκας). Το αγόρι θυσιάζει ένα βόδι στον Δία και τραπεζώνει όσους συμμετέχουν και τότε μιλάει για τον εραστή του, αν δηλαδή τον ευχαρίστησε, και εάν χρησιμοποιήθηκε βία στην διάρκεια της απαγωγής, τότε ο νόμος του επιτρέπει να εκδικηθεί τον εραστή και να τον ξεφορτωθεί.
Και είναι αισχρό αν όσοι είναι όμορφοι ή προέρχονται από γνωστή γενιά δεν μπορούν να βρουν εραστές, γιατί θεωρείται ότι φταίει για αυτό ο κακός τους χαρακτήρας. Και στους «παρασταθέντες» (γιατί έτσι ονομάζονται όσοι έχουν απαχθεί) δίνουν τιμές: και στους χορούς και στους αγώνες έχουν θέση τιμής, και τους επιτρέπεται να φοράνε καλύτερα ρούχα, αυτά που τους δώσαν οι εραστές τους, και ακόμα και όταν μεγαλώσουν (ενηλικιωθούν;) φοράνε ένα ειδικό ρούχο, που δείχνει ότι αυτός που το φοράει είναι «κλεινός», γιατί ονομάζουν τον ερωμένο «κλεινό» και τον εραστή «φιλήτορα».
Η ιστορία αυτή έχει μια σειρά από πολύ ενδιαφέροντα σημεία. Οι νέοι στην Κρήτη περνάνε από μια διαδικασία απαγωγής, η οποία όμως γίνεται ουσιαστικά με την συναίνεση του αγοριού, του απαγωγέα, και του κοινωνικού κύκλου (οι «φίλοι» στο κείμενο) του αγοριού. Η απαγωγή είναι μεγάλη τιμή, και επιφέρει όχι μόνο κλέος αλλά και υλικά αγαθά στον ερωμένο. Το ζευγάρι φοράει ειδικά ρούχα μετά την απαγωγή, που τους καθιστά αναγνωρίσιμους στο κοινωνικό τους σύνολο.
Έχουμε επομένως μια σειρά από στοιχεία της όλης διαδικασίας της απαγωγής:
- Κοινωνική συμφωνία των «φίλων» του ερωμένου
- Συγκεκριμένη τελετουργία, που περιλαμβάνει απαγωγή, μεταφορά μαζί με τους φίλους σε απομακρυσμένο μέρος (το Ανδρείον του εραστή), και τελετουργικό τραπέζωμα
- Στο τέλος του διμήνου, στο οποίο εραστής και ερωμένος ζούνε μόνοι τους, μακριά από την πόλη (στην ύπαιθρο), έχουμε την προσφορά δώρων, άλλη μια τελετουργία με θυσία και τραπέζωμα του κοινωνικού περίγυρου
- Μετά την απαγωγή και την επιστροφή πίσω στην πόλη, ο ερωμένος φοράει ρούχα που επισημαίνουν στον περίγυρο ότι έχει περάσει από αυτήν την τελετουργική διαδικασία. Κάτι σαν την βέρα, δηλαδή, που φοράνε οι παντρεμένοι στο δάχτυλο για να δείξουν ότι έχουν περάσει από το τελετουργικό του γάμου.
- Η απαγωγή είναι πηγή τιμής και κλέους για τους εραστές και τους ερωμένους.
Σας θυμίζει κάτι όλο αυτό;
Στην δικιά μου ερμηνεία, αυτό που περιγράφει ο Εφορος είναι μια μορφή γάμου μεταξύ δύο ανδρών, του εραστή και του ερωμένου. Ο γάμος αυτός, γίνεται κοινή συναινέσει, και για να γίνει χρειάζεται την αποδοχή του κοινωνικού συνόλου (οι φίλοι). Δεν είναι απαγωγή χωρίς την γνώση της κοινωνίας. Η απαγωγή έχει καθαρά τελετουργικά στοιχεία (η θυσία, το τραπέζωμα των φίλων), έχει τελετουργική μεταφορά σε μέρος που θα τελεστεί η συνεύρεση του εραστή και του ερωμένου (σαν τις νύφες που τις πάνε με βιολιά στην εκκλησία και μετά στο σπίτι), έχει τραπέζωμα, και έχει προίκα, τα δώρα που παίρνει ο ερωμένος.
Εχει επίσης αναγνώριση της τελετουργικής σημασίας: ο ερωμένος μπορεί να φοράει ειδικά ρούχα, που τον κάνουν να αναγνωρίζεται από το κοινωνικό σύνολο ως κάποιος που έχει απαχθεί. Τα ρούχα είναι, τρόπον τινά, η βέρα. Η απαγωγή, τέλος, αποφέρει τιμή σε εραστή και ερωμένο.
Όλα αυτά τα στοιχεία της απαγωγής λειτουργούν ως στοιχεία γάμου, εξού και μιλάω για προίκα, τελετουργία, τραπέζωμα, κοινωνική αποδοχή, και βέρα.
Αν βγούμε λίγο από τις σύγχρονες προκαταλήψεις μας και διαβάσουμε το κείμενο γνωρίζοντας πόσο διαδεδομένη ήταν η πρακτική της αντρικής ομοφυλοφιλίας στην αρχαιότητα (για την γυναικεία ομοφυλοφιλία, δυστυχώς, δεν έχουμε τις ίδιες πηγές), τότε βλέπουμε εδώ μια περιγραφή ενός τύπου γάμου. Ο γάμος αυτός έχει συγκεκριμένη διάρκεια, δύο μήνες, σύμφωνα με τον νόμο, αλλά έχει την νομοτυπία που έχουν όλοι οι γάμοι, καθώς και συγκεκριμένο τελετουργικό.
Βλέπουμε εδώ, λοιπόν, μια μαρτυρία για ομοφυλοφιλικό γάμο στην αρχαία Κρήτη. Η πηγή, για να προτρέξω κάποιες αντιρρήσεις, έχει πολλά προβλήματα, αλλά δεν παύει να μιλάει για κάτι που, στα μάτια μου, είναι γάμος.
Ο εραστής και ο ερωμένος στην εξοχή της Κρήτης για αυτούς τους δύο μήνες είναι οικογένεια. Δηλαδή αποτελούν μια μονάδα οίκου, με την ερωτική, κοινωνική, θρησκευτική ζωή που εκπορεύεται από αυτή την συμβίωση. Ο εραστής και ο ερωμένος κυνηγάνε στην εξοχή, τρέχουν με τους φίλους τους, και τρώνε και πίνουνε χαρούμενα. Μετά γυρνάνε στην πόλη και ενσωματώνονται στο κοινωνικό σύνολο. Συχνά παντρεύονται γυναίκες μετά την επιστροφή τους, αλλά κακά τα ψέματα, δεν αποκλείεται ότι οι ερωτικές συνευρέσεις μεταξύ εραστή και ερωμένου συνεχιζονταν και μετά την επιστροφή τους στην πόλη.
Και για να απαντήσω στο ερώτημα Τι είναι οικογένεια; Για τους Κρητικούς του 4ου αιώνα, οικογένεια ήταν ο εραστής με τον ερωμένο του στο μιτάτο στο βουνό, για δύο μήνες. Και αυτό ήταν όχι απλά αποδεκτό, αλλά όπως μας λέει ο Εφορος, αποτελούσε πηγή τιμής και κλέους για το ζευγάρι.
Αν θέλετε να διαβάσετε για αυτό το Κρητικό επεισόδιο, σας παραπέμπω στο εξαιρετικό βιβλίο του James Davidson, The Greeks and Greek Love, 2007.
* Η Χριστίνα Κωνσταντακοπούλου είναι καθηγήτρια ιστορίας και αρχαιολογίας
Πηγή: tvxs.gr
